Pisac izbliza

Posle petnaest godina romansijerskog premeravanja i istraživanja jugoistočne i srednje Evrope, Dragan Velikić vraća se Via Pula ishodištu i središtu svog spisateljskog sveta. Uzgredna pripovedačka opaska o tome da je ovde napravljen “pun krug, a opet, samo ravno, u dubinu vremena” nema, pri tom, tek retorsko dejstvo, već predstavlja lični autorski beleg, isto onako kao što i epizodično pominjanje neobičnog “pionira antipsihijatrije” Bruna Gašparinija iz Velikićevog prvog romana Via Pula (1988) treba da omeđi prostor “arheološkog iskopavanja” u traganju za dragocenim ostacima i krhotinama prvobitne inspiracije.

Dosije Domaševski je, dakle, roman svojevrsnog svođenja računa, kratka knjiga za dugo presabiranje autora i njegovih junaka. Ili bi možda bilo tačnije reći: njegovog junaka, jer se dve istaknute figure, Adam Vasić i Viktor Domaševski, glavni “akter” i njegov davnašnji dvojnik po izboru, sanjar i graditelj, “posmatrač” i “učesnik”, pokazuju kao zamenjiva lica ili maske iste “igre oživljavanja” (ne)mogućnosti ostvarenja nekonformističkog životnog načela “izmestiti se iz samog sebe”. Obavešteni čitalac Velikićevih romana primetiće i to da meandrirajuća opservacija i uobrazilja junaka, jednako kao i njegov nedelatni senzibilitet, prikazan izbliza i skoro s “mikroskopskom” detaljnošću, najviše odgovaraju predstavi građanskog intelektualca-pisca, onakvoj kakvu je uspostavila velika modernistička književnost, ovde, čini se, ponajpre prisutna kroz neodoljiv utisak bliskosti narativnim toposima jednog Muzila, Kiša, Handkea, Crnjanskog... Verujući da “dodiri, pogled, nepce i sluh nisu dovoljni” i da “na kraju preživi ono što nikad nije postojalo, senka drugog u nama”, Velikićev dvojedinstveni junak samooblikuje se, međutim, kao tek daleki i protivrečni potomak sumatraističkih vršnjaka velikih ratova i preloma modernih vremena koji neminovno dolazi do pesimističkog saznanja da sveopšta “koincidencija je samo jalov trag” i da “Život je građa za snove”, jer “svet se kreće ka unutra” i “Nema tog nišana koji nas vodi izvan nas samih”.

Kloneći se neposrednog bavljenja usudom istorije, autor Dosijea Domaševski tako donekle pravi otklon i od lektire i od svojih ranijih ostvarenja (Astragan, Hamsin 51, Severni zid), ispisujući poetski fluidno štivo koje nastavlja difuzno-istančavajuću, a u isti mah sada manje eksplicitno-retoričnu poetičku nit Danteovog trga (1997) i Slučaja Bremen (2001), i otuda traži pre svega obazrivog i prijemčivog čitaoca. Kao i većina drugih Velikićevih istaknutih romanesknih likova i Vasić i Domaševski su, naime, svojevrsne “egzistencije bez svojstava”, samosvesno-solipsistički junaci jednog umnogome opustošenog postistorijskog i postideološkog doba koje u njima pronalazi svoje žive, nepostojano-lelujave i sa stanovišta takozvanog zdravog razuma problematične spomenike.

Zaista je, otuda, potrebno određeno pomeranje ustaljenih čitalačkih navika i očekivanja da bi se zadržalo i izdržalo u Velikićevom sveprisutno-zgusnutom i na momente teško prozirnom pripovedačkom “kristalu prezenta”, te da bi se zašlo s onu stranu svedene fabule i sižea, u prostor sugestije, naslućivanja, snatrenja i doživljavanja nedoživljenog i neviđenog u kojem čovek postaje i ono što je samo želeo da bude ili “upućuje se istovremeno u svim mogućim smerovima, ništa ne dovršava do kraja”, jer “možda je sva lepota ovog sveta sabijena u časovima bez utehe”. Zauzvrat, dobija se povlašćeni uvid u jedan poseban romaneskno-poetski svet u kojem nema pelivanske akrobatike i najnovijih pirotehničkih efekata, ali zato nema ni šećerne vune i licitarskih suvenira.

Možda baš u tome i jeste veliki deo “problema” s “dosijeom Velikić”, u kojem, i pored brojnih prevoda i zavidne pažnje evropske književne javnosti, ipak - karakteristično - praktično nema domaćih priznanja. Strpljivo podižući i dograđujući, u ponečemu, dakako, uporno i ponavljajući svoj srednjoevropsko-postjugoslovenski prozni svet, pisac Astragana i Danteovog trga sačinio je delikatnu i složenu narativnu konfiguraciju koja se - i to je mali književno-kulturološki fenomen - po svoj prilici doživljava kao premalo lokalno (samo)dovoljna i (samo)razumljiva, epski razbarušena i veličajna, odnosno afektivno uznesena da bi bila prihvaćena kao reprezentativno “naša” i stoga “zrela” za puno javno vrednovanje. I tako, dok nekim piscima dodeljujemo NIN-ovu ili “Vitalovu” nagradu već za prvi roman, a drugima - primera je dosta - i za neki od njihovih (naj)slabijih romana, dotle autora poput Velikića, sada već decenijama, strpljivo čekamo da spisateljski sazri ili, u najnovije vreme, čak da napiše svoju najbolju knjigu! Svejedno je, pri tom, je li ovde na delu politika dvostrukih literarnih aršina ili prećutno dobronamerno “podešavanje kriterijuma” prema meri piščevog dara, rezultat je isti: i Dosijeu Domaševski, knjizi autorskog pročišćavanja, istančavanja i svođenja, koja se drugom čitanju po pravilu ukazuje podsticajnijom i intrigantnijom negoli prvom, sleduje, izgleda, udes Velikićevih prethodnih romana, što znači da će pre ostati nedočitana nego odista pročitana i prepoznata do kraja.

Tihomir Brajović