Otadžbina na poček

Srbija se Srba koji ne žive u Srbiji seti uglavnom u vreme održavanja „Pesme Evrovizije“, kada po broju poena koje određene zemlje daju predstavniku Srbije možemo proceniti i broj njihovih stanovnika srpske nacionalnosti. Ove godine, međutim, Srbi u Mađarskoj i Crnoj Gori nisu imali mogućnost da glasaju za srpsku pesmu jer su ove dve zemlje zbog finansijskih problema odustale od učešća na „Evrosongu“. Ali su zato mogli da glasaju na izborima; u Mađarskoj na parlamentarnim, gde je desničarska opozicija osvojivši više od dve trećine mesta u parlamentu zbrisala socijalističku vladu a u Crnoj Gori, na lokalnim, gde ni ovoga puta, kao ni nikada u istoriji, vlast nije izgubila izbore. I ova dva glasanja, jednako kao i njihovi ishodi, različito su delovali i na otvaranje pitanja položaja Srba van Srbije. Prvi potez lidera mađarske desnice Viktora Orbana kao novog premijera, u zemlji razorenoj ekonomskom krizom bile su izmene Zakona o državljanstvu, kojima se svim Mađarima, bez obzira na to u kojoj zemlji žive, omogućava lako dobijanje državljanstva Mađarske. Na drugoj strani, premijer Crne Gore Milo Đukanović za svoj poslednji potez u finišu kampanje izabrao je „napad“ na Srbiju, kojoj je zamerio učešće u ujedinjavanju opozicije u Crnoj Gori kao i prisvajanje građana Crne Gore srpske nacionalnosti. Po njegovom mišljenju Srbija nema pravo da se bavi crnogorskim Srbima jer oni nisu njena dijaspora već su autohtoni stanovnici Crne Gore (što im, uzgred, nije priznato u Ustavu). Crna Gora je definisana kao građanska država pa je, uprkos tome, njen predsednik Filip Vujanović prilikom posete Srbije išao u selo Lovćenac da posebno poseti i pripadnike samo jedne nacije: crnogorske. Za razliku od Crne Gore, Srbija je definisana kao nacionalna država (srpskog naroda i svih građana koji u njoj žive) i kao takva Ustavom (član 13) se obavezala da se brine o svim pripadnicima srpskog naroda. Gde god oni živeli. Da li to Srbija i radi? Odnosno, ko to radi u njeno ime, kako, s koliko para i u ime kojeg cilja? Kad bismo krenuli od poslednjeg pitanja ko zna gde bismo stigli, jer da Srbiji nedostaje ozbiljna strategija za Srbe van Srbije reći će vam svaki iole upućeni sagovornik. Ipak, nije da se baš ne dela u tom pravcu; 2008. godine Boris Tadić je, na početku drugog predsedničkog mandata odredio i jednog savetnika kome je posao da se bavi Srbima u regionu (i crkvom i Kosmetom,) Mlađana Đorđevića, koji je dve godine špartao po osam zemalja u regionu da bi ga „proslavio“ tek nedavno režim u Crnoj Gori označivši ga kao „ujedinitelja opozicije“. Bitnije od toga je što se 2009. godine donosi Zakon o dijaspori i Srbima u regionu (kojima je konačno napravljena jasna razlika između ova dva pojma) i kojim se ustanovljuju institucije poput zajedničke Skupštine Srba (i u regionu i dijaspori) i Saveti Srba regiona odnosno dijaspore. Skupština je, naravno skoro paradna, u njoj sedi jednak broj Srba iz Nemačke i iz Republike Srpske dok saveti, kojima predsedava Boris Tadić, trebaju da budu izvršno telo mada se, kako ocenjuje Napredni klub Čedomira Antića „biraju bez neposrednog uticaja onih kojima se bavi i njihovih ustanova“. Da sa strategije pređemo na taktiku; na konkretnije stvari. Na primer, da li Srbija Srbima u regionu daje isto što i Mađarska Mađarima? Pravo da budu njeni državljani. Suštinski da, a praktično baš i ne. Naime, svaki građanin neke od susednih država ako u konzulatu Srbije potpiše izjavu da je Srbija njegova država dobija državljanstvo Srbije. Međutim, na praktičnom nivou to izgleda tako da je prilikom prve posete Vuka Jeremića Banjaluci, premijer Republike Srpske Milorad Dodik pred novinarima dao svoje papire za upis u državljanstvo Srbije Jeremiću kako bi ga „ubedio da se zakon zaista primenjuje“. U prvoj godini od usvajanja srpske verzije Orbanovih izmena, samo 2,5 hiljade od 1,4 miliona Srba u RS je dobilo dvojno državljanstvo. Pri tome, treba reći da su Orbanove izmene takve da je proces dobijanja papira olakšan a procedura sa 12 meseci skraćena na samo tri – u okviru kojih morate da budete obavešteni da li ste dobili državljanstvo. A u Srbiji taj proces traje malo duže; npr. građanin Lopara koji mora da ustane u pola noći kako bi stigao u Bijeljinu rano ujutro i stao u red u „istureno odeljenje“ konzulata Srbije iz Banjaluke da bi predao zahtev za „državljanstvo Srbije“ odgovor će dobiti u periodu između 14 meseci i tri godine. Uz to, za to zadovoljstvo mora da plati 244 evra, što je mesečna zarada koju imaju „srećniji“ u srpskom entitetu. Istina, ako među građane Srbije ujedno prijavi i svog bračnog partnera i decu, može dobiti i popust. Za razliku od Dodika Andriji Mandiću, lideru crnogorskih Srba, nije trebala „tako jaka veza“; on je među prvima po raspadu državne zajednice dobio i papire Srbije. Međutim, takvom srećom ne mogu se pohvaliti i njegovi glasači u Crnoj Gori. Naime, Crna Gora je pretila da će oduzeti crnogorske pasoše svima onima za koje dobije podatke da poseduju i srpske jer država Crna Gora, navodno, ne priznaje instituciju dvojnog državljanstva iako njeni građani hrvatske nacionalnosti od stvaranja države Hrvatske imaju duple pasoše. Hrvatska, naime, svim svojim građanima hrvatske nacionalnosti omogućuje ne samo državljanstvo nego i posebnu kvotu mesta u parlamentu što je princip za koji su se zalagali i neki političari u Srbiji ali koji je, realno, teško izvodljiv. Takođe, paradoksalno je da iako između Hrvatske i Srbije stoje međusobno najteže optužbe (za genocid pred Međunarodnim sudom pravde) položaj Srba u Hrvatskoj je verovatno najbolji u odnosu na položaj u bilo kojoj drugoj državi regiona izuzev Rumunije. Srbi u Hrvatskoj (smanjeni za 400 hiljada u odnosu na 1991) pristali su na status nacionalne manjine i kao takvi koriste sve benefite tog statusa; na povlašćen način ulaze u Sabor, deo su već druge vlade zaredom a organizacije Srba Pupovčev SNV i DŽakulin SDF od države Hrvatske dobijaju oko dva miliona evra godišnje. Država Hrvatska, pak, za Hrvate u BiH izdvaja oko 6,5 miliona evra godišnje. Poređenja radi, budžet Srbije za Srbe iz osam zemalja regiona je između 250 i 300 hiljada evra. Uzgred, Parlamentarna skupština Saveta Evrope 2006. godine preporučila je Hrvatskoj da vrati Srbima status konstitutivnog naroda koji su imali od 1867. do 1991. godine ali to pitanje više ne postavljaju ni hrvatski Srbi, ni država Srbija. Takav status Srbi imaju u BiH, u oba entiteta, a posebno je problematičan status Srba koji žive u Federaciji BiH, o kojima bi brigu trebalo da vodi i Banjaluka i Beograd a koji trenutno uživaju takva prava da npr. srpski učenici iz Grahova ili Drvara pohađaju školu po nastavnom planu Livanjskog kantona a tamo stoji da je „glavni grad naše zemlje Zagreb“. Iako imaju status državotvornosti, Srbi u Federaciji BiH, kako stoji u izveštaju Naprednog kluba, „ne uživaju ravnopravnost sa drugim konstitutivnim narodima“, nemaju nikakve predstavnike u parlamentu i vladi a, na primer, brojčano slična bošnjačka populacija u Srbiji traži svoj region, imaju pet poslanika u parlamentu, dva ministra u vladi. Odnedavno, po sličnom principu kao npr. Hrvati u Srbiji Srbi u Makedoniji imaju jednog poslanika u parlamentu što je velika stvar s obzirom na to da su Srbi tek 2001. priznati za nacionalnu manjinu a da im još nije priznato pravo na veroispovest. U Makedoniji po Ohridskom sporazumu status konstitutivnog naroda se stiče sa 20 odsto stanovništva. Što ne znači mnogo Srbima čiji se broj šestostruko smanjio u poslednjem veku. U Crnoj Gori, gde se 32 odsto stanovništva izjašnjavaju kao Srbi (a 65 odsto da govori srpskim jezikom), ne postoji takvo pravilo i Srbi nisu u Ustavu prepoznati kao konstitutivni narod. Andrija Mandić, predsednik Nove srpske demokratije, kaže da srpski narod u Crnoj Gori vodi dve teške borbe: jednu protiv Đukanovićevog režima i drugu za ostvarivanje svojih prava. „A prije svega, to je pravo državotvornosti; mi smo stvarali državu Crnu Goru i nama se mora priznati državotvornost; mi nikako ne možemo da budemo manjina“. Sličnu izjavu prilikom poslednjeg boravka na Cetinju dao je i predsednik Srbije Tadić i identitetska pitanja u Crnoj Gori jedna su od najzamršenijih od svih komplikovanih pitanja u regionu. Naime, to što su se pojmovi Crnogorac i Srbin nekada koristili kao sinonimi dovelo je do toga da 1910. u Crnoj Gori živi 92 odsto Srba a 1948. godine svega tri odsto, 1991. godine devet odsto a 2003 - 32 odsto. Stoga je zanimljiv stav koji iznosi predsednik Naprednog kluba Čedomir Antić da u Crnoj Gori srpstvo nije etnički nego politički pojam. U tom kontekstu zanimljivo je da se deca mnogih funkcionera suverenističkih crnogorskih partija izjašnjavaju kao Srbi, čak i u situacijama kada im ta potvrda nije nužna zarad studiranja u Beogradu, kao i da značajan broj ljudi koji se izjašnjavaju kao Crnogorci odlaze u Srpsku pravoslavnu crkvu i priznaju da govore srpskim jezikom. Ipak, mnogo je više obrnutih situacija da deca roditelja koji pod miškom svakog jutra nose „Dan“ a srpsku zastavu u srcu, beže od identitetskih određenja uopšte ili prihvataju crnogorski identitet zbog autsajderskog položaja građana srpske nacionalnosti u Crnoj Gori. I to je ono što je Ustav naredio državi Srbiji da brani. A popis stanovništva sledeće godine pokazaće da li je i kako je ona to činila.