Autoput Rimljana ispod Koridora 10

Da li je uopšte potrebno graditi Koridor 10 ili je dovoljno otkopati, restaurirati, konzervirati i ponovo pustiti u saobraćaj slavnu antičku Via militaris (Vojni put), koja je u rimsko vreme povezivala Singidunum (Beograd) sa Malom Azijom preko Viminacijuma (Kostolac), Naisusa (Niš), Remizijane (Bela Palanka), Turesa (Pirot) i Serdike (Sofija)? Satelitski snimci pokazuju da se ovaj čuveni put i sada jasno nazire ispod mlađih slojeva zemlje i drugih nanosa, a najnovije arheološko otkriće na potesu K’ndina bara, na jedva jedan kilometar na istok od Dimitrovgrada, nedvosmisleno ukazuje da zamisao iz prve rečenice ovog teksta nije tek duhovita dosetka na temu gradnje nove evropske saobraćajnice. Štaviše, sudeći prema onome što je, ovih dana, otkrio tim Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Srbije (RZZSK), kojim rukovodi dr Miroslav Lazić, viši naučni saradnik u Arheološkoj zbirci Filozofskog fakulteta u Beogradu, malo je verovatno da neimari ministra Mrkonjića mogu dostići kvalitet svojih drevnih kolega po struci. „Antički put, lociran na preseku budućeg autoputa Obilaznica-Dimitrovgrad, koji smo do sada istražili u segmentu dužine oko 30 metara, građen je po svim ’’školskim’’, standardima rimskog građevinarstva. Osnova puta je načinjena od sloja sitnijeg lomljenog kamena, čija prosečna debljina iznosi 30–ak cm. Na njega naleže kolovoz formiran od prizmatično pritesanih kamenih blokova koji su ređani tako da vrhovima uranjaju u osnovu, a njihove baze čine površinu puta. Prostor između kamenih blokova ispunjen je sitnom kamenom drobinom i šljunkom. Po središtu puta vodi razdel načinjen od pritesanih masivnih kvadera koji se na osnovu oslanjaju užim stranama. Ovaj pažljivo formiran red deli saobraćajnicu u dve kolovozne trake širine oko 4,0 m svaka, koje su oivičene duboko ukopanim kamenim blokovima ili masivnim ivičnjacima “, objašnjava dr Lazić na kakvu su izvanrednu konstrukciju naišli on i njegovi saradnici – koordinator istraživanja Milorad Miljković, arheolog-savetnik u RZZSK, Vesna Nikolov, arheolog u Muzejskoj zbirci u Dimitrovgradu, Miroslav i Neda Marić, arheolozi iz Beograda i Irena Pereza, apsolvent arheologije. Izuzetne tehničke osobine ovog fragmenta Via militaris nisu neobične, jer Rimljani su pravili puteve čija prohodnost nije smela biti ugrožena vremenskim prilikama. Ideja o stvaranju carstva različitih naroda pod zajedničkom političkom, vojnom i ekonomskom upravom, kao antička prethodnica savremenom konceptu Evropske unije, podrazumevala je izuzetnu infrastrukturu – oblast u kojoj je antički Rim i danas bez pravog takmaca. Rimski putevi, mostovi i akvadukti su pravljeni da traju večno. Kada se carstvo raspalo, odnosno kada su manji i lošije organizovani narodi zaposeli nekadašnje teritorije Imperije, ne samo što više nije bilo ljudi i sredstava za održavanje ovako kvalitetnih puteva već je prvoklasni kamen poslužio za izgradnju najrazličitijih objekata. Tako su spolije (građevinski materijal preuzet sa starijih zdanja, prim. T. O.) sa rimskih puteva, kupatila, palata, tržnica i hramova poslužile za gradnju feudalnih zamkova, hramova, skloništa. Via militaris je na taj način, zajedno sa drugim tekovinama antičkog graditeljstva, završila kao „sirovina“ za mnoštvo srednjovekovnih srpskih građevina kakva je recimo Smederevska tvrđava despota Đurđa Brankovića, na kojoj se i danas mogu videti antičke spolije. Ali Rimljani, kao što pokazuje najnoviji nalaz kod Dimitrovgrada, nisu samo razmišljali o putevima, već i o udobnosti putnika na tim putevima. Arheolozi iz tima dr Lazića najavljuju temeljno ispitivanje nedalekog lokaliteta u Bačevskom polju u kome je najverovatnije drevna, drumska postaja. „Osim brojnih antičkih građevina koje se daju naslutiti u tamošnjim njivama, tu su i ostaci veoma slične putne komunikacije koji su uočeni još 2002. godine. Budući da otkrivena deonica vodi ka Bačevskom polju, lako je zaključiti da bi upravo taj davno zaboravljeni antički gradić mogao da bude mansio – mesto na putu gde su putnici mogli da odahnu, posete terme i uživaju u svim blagodetima rimskog načina života“, najavljuje dalji tok istraživanja dr Miroslav Lazić. Koliko je bilo posećeno rimsko kupatilo u Bačevskom polju podatak je koji tek treba istražiti. Međutim, koliko je bila prometna novootkrivena dimitrovgradska deonica na kojoj trenutno rade arheolozi već sada se može naslutiti. „Iznenađuje broj gvozdenih klinova, delova kola i svega onoga što je ispadalo iz i sa ondašnjih vozila. Broj tih predmeta, sa nekoliko desetina kvadratnih metara meri se stotinama, pa nam predstoji njihova detaljna analiza koja će pružiti važne informacije o dinamici kojom se odvijao saobraćaj na ovom putu i karakteristikama vozila koja su korišćena“, kaže arheolog Miroslav Lazić. Ukoliko sistematizacija i analiza ovako velikog broja materijalnih nalaza na razmerno maloj deonici puta ne pokaže da je reč o nekoj „crnoj tački“ iz rimske epohe na kojoj je često dolazilo do izletanja sa druma zbog neprilagođene brzine antičkih carpentuma (pokrivena teretna kola koja vuku konji, volovi ili magarci, prim. T. O.), nema sumnje da je reč o jednom od najprometnijih puteva starog veka. Konačno, čitav potes na kome je planirana gradnja Koridora 10 naprosto „vrvi“ od potencijalnih nalaza. Prema saznanju dr Lazića i njegovog tima, samo u delu Koridora koji prolazi kroz dolinu reke Nišave treba očekivati najmanje tridesetak značajnih nalazišta. Ovako kvalitetno očuvana i izvanredno široka – čitavih 8 metara – deonica puta je tek prvo među očekivanim otkrićima. „Budući da je antička topografija okoline Dimitrovgrada poznata zahvaljujući rekognosciranjima koja su obavljena 2002. godine i ranijim istraživanjima, nije bilo teško pretpostaviti da se pored desne obale Nišave pružao put iz tog perioda. Što se tiče širine puta – za to nismo krivi! Put je građen u tim dimenzijama zato što je baš takav bio neophodan, a poznato je da su stari Rimljani svemu, a pogotovu projektima u građevinarstvu pristupali svrsishodno. Prosto, dimenzije i način gradnje nagoveštavaju značaj ovog dela puta, budući da je većina rimskih puteva, pa čak i onih otkrivenih u Italiji, bila znatno uža. Najčešće se njihova širina kretala između 4 i 7 metara“, kaže dr Lazić. Rimljani su tokom viševekovne dominacije Evropom i Sredozemljem sagradili oko 80.000 kilometara puteva. Uvek istom tehnologijom, od najkvalitetnijeg materijala, tako da traju po svakom vremenu – suncu, snegu, kiši, poplavama. Nikada nisu pravili tunele, jer su smatrali da je to rizičan i skup način gradnje. Velike vodene prepreke, klance i visove su tehnički rešavali uz pomoć mostova i greda-nosača na koje su postavljali puteve. Najsloženiji takav graditeljski poduhvat plavi Dunav u Đerdapskoj klisuri gde je sagrađen najkomplikovaniji rimski put svih vremena – na nosačima fiksiranim za unutrašnji zid klisure. Sa ovim elementima u vidu postavlja se jasno pitanje – zašto je nalaz iz K’ndine bare nadomak Dimitrovgrada toliko važan? „Prvo, radi se o izuzetno dobro sačuvanim ostacima monumentalnog rimskog puta, kakvi do sada nisu viđeni kako u Srbiji, tako i na široj teritoriji na kojoj se prostiralo Rimsko carstvo. Drugo, srpska arheološka nauka ima zadatak da objasni značaj i građevinske karakteristike ove saobraćajnice i da precizno ustanovi njen pravac pružanja dolinom Nišave, i treće, naučnici iz zemlje i inostranstva, kao i obični građani dobili su jedinstvenu priliku da prošetaju putem starim dva milenijuma i da se neposredno uvere koliko je Rimljanima bilo važno da efikasno povežu provincije i narode iz različitih delova Carstva. Evo, posle 2000 godina Evropska unija sprovodi to isto gradnjom Koridora 10 na čijoj smo deonici otkrili jednu od žila kucavica drevne Evrope“, precizan je dr Lazić u analizi jednog otkrića koje još nije moguće sagledati u svim njegovim dimenzijama. U jedno, ipak, nema sumnje. Svi putevi i dalje vode u Rim. Akademci hitaju u Atinu Iako je veština rimskih vojnih inženjera omogućila Rimljanima da podjednako udobno putuju morem i kopnom, putovalo se samo ako je to bilo zaista neophodno. Šume i drumovi širom Carstva su bile pune razbojnika, pa su putnici najčešće putovali u velikim grupama. Bogati ljudi su se vozili kolima u pratnji naoružanih robova, dok su siromašniji putovali peške, ponekad idući za kakvom vojnom jedinicom koja je dobila premeštaj. Najčešće su na putu bili oficiri u prekomandi, kuriri imperijalne pošte i studenti. Nije bila retkost videti akademce kako hitaju u Atinu na završetak studija, kao ni gizdave guvernere u vojnoj pratnji kako putuju sa čitavim svojim domaćinstvom u provinciju kojom će neko vreme upravljati. Putovanje iz uživanja i zbog razgledanja kulturnih znamenitosti bilo je u rimsko vreme nezamislivo. Najstariji put kroz Srbiju Via militarsi je najstariji put trasiran kroz Srbiju sa idejom da se vojni logor legije Flavije u novosagrađenom Singidunumu (Beograd) početkom 1. veka nove ere, poveže sa strateški važnom lukom Viminacijum na Dunavu, Đerdapskom klisurom i teritorijama Carstva na Istoku, sve do Crnog mora. Izgradnja ovog vojnog puta će usloviti nastanak urbanih celina duž čitave njegove trase. Naime, sve do dolaska Rimljana na teren Gornje Mezije, koja je zauzimala najveći deo površine današnje Srbije, nisu postojali gradovi. Rimska naselja, nastala na čvorištima Via militaris, su preteče današnjih srpskih gradova počev od Beograda i Niša, preko Bele Palanke i Pirota, pa do mnogih drugih u slivu Dunava, Nišave, Timoka, Morave.