Lažni osećaj sigurnosti

Godišnjice ratova kojima je počeo 20. vek dale su povod talasu studija koje pokušavaju da svedu bilans proteklog i ponude istorijske lekcije za novo stoleće. Stogodišnjicu balkanskih ratova prošle i ove godine su obeležile knjige koje su naglašavale da oni nisu okončali samo vladavinu Osmanskog carstva u Evropi nego i relativni mir koji je vladao na kontinentu posle Napoleonovih ratova. Stogodišnjica Velikog rata protiče u znaku studija koje ističu da je ovaj rat stavio tačku na lepu epohu u kojoj je Evropa vladala svetom. U svetlu nove istoriografije dva svetska rata su izmestila težište evropske civilizacije u SAD i SSSR koji su vladali blokovski podeljenim svetom do pada Berlinskog zida 1989. i izbijanja ekonomske krize 2008. godine. Zaključci koji slede glase da je, prvo, svet na početku 21. nalik onom na početku 20. veka; i drugo, da bi narušeni odnosi sila mogli danas, kao i tada, završiti u velikom sukobu ukoliko bi zaboravili lekcije Velikog rata, tj. ako bi diplomatija današnjih velikih sila ponovila greške koje je 1914. napravila diplomatija tadašnjih sila.

POSLEDICE
Srbiji je, pomalo neopravdano, pripalo važno mesto u novoj istoriografiji 20. veka. Među zapadnim istoričarima odranije vlada mišljenje da je 20. vek počeo na Balkanu - a posle raspada Jugoslavije mnogi misle da se na Balkanu i završio. Na početku 20. veka Srbija je učestvovala u tri rata iz kojih je izašla na strani pobednika, da bi krajem veka učestvovala u četiri rata i iz njih izašla kao najveći gubitnik. I u jednom i u drugom slučaju bila je učesnik, a po mišljenju mnogih istoričara i vinovnik ratova koji su menjali evropski i svetski poredak. I dok je uloga Srbije u balkanskim ratovima bila tema istorijskog revizionizma Roberta Kaplana, Noela Malkolma, DŽordža Kenana i drugih tokom devedesetih godina, njena uloga u izbijanju Prvog svetskog rata ima centralno mesto u novim knjigama Kristofera Klarka (Mesečari), Šona Mekmikina (Rusko poreklo Prvog svetskog rata), Margaret Mekmilan (Rat koji je okončao mir) i dr.

Iako domaći istoričari motive ovih studija vide u revizionizmu poraženih u Prvom svetskom ratu, debata o uzrocima ovog rata na Zapadu baca drugačije svetlo na njihove motive. O njima govori i nedavna diskusija u Brukings institutu u kojoj su učestvovali Margaret Mekmilan, dekan Sent Entoni koledža u Oksfordu, i Robert Kejgan, jedan od vodećih američkih neokonzervativaca. Prema Mekmilanovoj, koja je nedavno objavila i svoju drugu knjigu na ovu temu (Rimovanje istorije: lekcije Velikog rata), Prvi svetski rat i dalje progoni svet ne samo zbog njegovih razmera i posledica koje je izazvao nego i zato što se istoričari i dalje ne slažu šta ga je izazvalo: nacionalizam i militarizam velikih i malih sila ili serija pogrešnih poteza, tj. mesečarenje tadašnjih državnika koji su jednu lokalnu krizu (Sarajevski atentat) pretvorili u najveći oružani sukob u dotadašnjoj istoriji.

Ovo pitanje je, prema njenom mišljenju, utoliko važnije što današnji međunarodni odnosi nalikuju međunarodnim odnosima uoči Prvog svetskog rata: Pogledajte samo postojeće i potencijalne sukobe koji su udarne teme današnjih medija. Bliski istok, koji uglavnom čine države koje su granice dobile posle Prvog svetskog rata, tek je jedno od mnogih područja u svetu koja su u haosu, i koja su u njemu već decenijama. Građanski rat u Siriji preti širim sukobom u regionu, narušava odnose među vodećim silama i stavlja na probu njihovo diplomatsko umeće Onako kako su tadašnji političari otkrili da su počeli nešto što ne mogu da završe, tako smo i prošlog leta strahovali da bi ovi udari mogli voditi većem sukobu od bilo čega što je bilo ko u administraciji predsednika Baraka Obame mogao da sagleda.

Mekmilanova veruje da ima i drugih sličnosti između sveta na početku 20. i 21. veka. I tada i danas, globalizacija je donosila napredak ali i nove pretnje koje tadašnje vlade nisu videle uverene da dugo razdoblje mira u Evropi, društveni progres i sve veća povezanost vodećih privreda čine rat nemogućim. Odista, izbijanje balkanskih ratova bilo je povod da liberali u Americi i Evropi zazvone na uzbunu a novoosnovana Karnegijeva fondacija za međunarodni mir hitno je uputila na Balkan međunarodnu komisiju da ispita njihove uzroke. I tada i danas, globalizacija nije donela samo liberalne ideje, nego i radikalne pokrete i ideologije koji su podsticali rivalitete velikih sila. Prema Mekmilanovoj, postoji paralela između današnjih odnosa Kine i SAD i tadašnjih odnosa Nemačke i Britanije. Danas, kao i tada, globalizacija nas je uspavala u lažnom osećaju sigurnosti. Zemlje koje imaju Mekdonalds, kažu nam, nikada neće međusobno ratovati. Ili, kao što je rekao predsednik DŽordž Buš kada je 2002. objavio Strategiju nacionalne bezbednosti, širenje demokratije i slobodne trgovine u svetu je najbolja garancija međunarodne stabilnosti i mira.

KONSTELACIJA
Drugu sličnost između 1914. i 2014. Mekmilanova vidi u promeni odnosa snaga na međunarodnoj sceni, tj. u nadmetanju između starih i novih sila. Početkom 20. veka, izazivači su bili Nemačka, Austrougarska i Italija, danas su to države BRIKS-a i druge novoindustrijalizovane zemlje. Isto onako, primećuje Mekmilanova, kao što su pre 1914. godine nacionalni rivaliteti rađali uzajamne sumnje između Britanije i sve jače Nemačke, slično se danas događa između SAD i Kine i između Kine i Japana. Primer ove vrste ona vidi u pat-poziciji i povremenim demonstracijama sile u Istočnom i Južnom kineskom moru. Slično Klarku i Mekmikinu, i ona smatra da je i tada i danas međusobno nepoverenje bilo povod velikim silama da zauzimaju stranu u lokalnim sukobima i tako postaju njihovi taoci. To ih vodi situacijama u kojima čak i periferne krize, poput Sarajevskog atentata, mogu pokrenuti lanac događaja koji su doveli do Prvog svetskog rata.

Klijentelizam je bio povod da 1914. Rusija stane uz Srbiju, Nemačka uz Austrougarsku, Francuska i Britanija uz Rusiju na sličan način kao što su, sto godina kasnije, SAD, Turska, Rusija i Iran stali uz svoje klijente u Siriji i za dlaku izbegli međusobni sukob. Raspad koncerta sila početkom 20. veka ogledao se u nizu međunarodnih kriza (marokanske krize, italijansko-turski rat u Libiji, carinski rat Austrougarske i Srbije, aneksiona kriza i dr.) koje su prethodile Prvom svetskom ratu. Teško je oteti se utisku da su i postamerički svet protekle godine obeležile slične krize u Severnoj Koreji, Siriji, Iranu, Kineskom moru i Ukrajini. Pri tome, upozorava Margaret Mekmilan, ove krize imaju kumulativni efekat i podstiču sile da svakoj sledećoj krizi pristupe s radikalnijih pozicija, što vodi daljem slabljenju međunarodnog poretka.

Četvrta sličnost sveta početkom 20. i 21. veka ogleda se u slabljenju uzajamnog straha koji odvraća velike države od oružanog sukoba. Hladni rat je bio jedno od najdužih razdoblja mira u evropskoj istoriji, zbog ravnoteže nuklearnih snaga SAD i SSSR, odnosno sindroma uzajamno zagarantovanog uništenja, koji je navodio Moskvu i Vašington na uzajamne ustupke čak i u najtežim međunarodnim krizama. Kraj Hladnog rata i proliferacija nuklearnog oružja umanjili su delotvornost nuklearne pretnje, a Severna Koreja i Iran danas nisu jedine zemlje koje su u iskušenju da se pridruže krugu nuklearnih sila. Ograničeni visokotehnološki ratovi, koje su SAD i Evropa posle 1989. vodile u Persijskom zalivu, Bosni, SR Jugoslaviji, Iraku, Avganistanu i Libiji, bili su mogući u unipolarnom, ali ne i u današnjem multipolarnom svetu.

PODUDARNOSTI
Paralele između međunarodnih odnosa uoči Prvog svetskog rata i danas upućuju i na problem kvaliteta liderstva koje ni tada, kao ni danas, nije bilo na nivou istorijskog trenutka. Suprotno tome, američko-
-sovjetski sukob posle 1948. godine ostao je hladan, barem u Evropi, zbog ravnoteže snaga dve supersile, ali i snage lidera i vlada u SAD i SSSR. Blokovski sukob je, uz to, u obe zemlje brisao razlike između izvršnih i zakonodavnih vlasti, što danas, barem u SAD i nekim drugim zemljama, nije slučaj. Konačno, ali ne i na poslednjem mestu, svetska ekonomska kriza koja je počela u SAD u jesen 2008. pokazala je da postoji vakuum moći na globalnom nivou. Slično Velikoj Britaniji, koja posle Prvog svetskog rata nije bila sposobna da nastavi da igra vodeću ulogu u svetskoj privredi kakvu je igrala u 19. veku, ni SAD posle 2008. nisu spremne da same igraju tu ulogu. Mekmilanova tim povodom ističe: Iako su danas SAD i dalje najveća sila u svetu, ni one više nisu onoliko snažne koliko su to bile nekad. Pretrpele su vojne neuspehe u Iraku i Avganistanu i imaju problema da nađu saveznike koji će ih podržati kao što je pokazala tekuća sirijska kriza. Svesne neprijatne činjenice da imaju svega nekoliko pouzdanih prijatelja i mnogo mogućih neprijatelja, SAD razmišljaju da se vrate izolacionizmu. Amerikanci ipak veruju da će liberalni međunarodni poredak koji su izgradile preživeti i da se čak ni izazivači poput zemalja BRIKS-a neće odreći pogodnosti koje im pruža.

Ukratko, stogodišnjica Prvog svetskog rata podudarila se s krajem hladnoratovskog sveta koji je doneo dugi mir, jedno od najdužih razdoblja mira i stabilnosti u Evropi. To je bio povod paralelama između savremenog sveta i sveta koji je prethodio Prvom svetskom ratu u traženju istorijskih lekcija koje bi sprečile da Evropa i svet na početku 21. veka ne dožive sudbinu Evrope i sveta na početku 20. veka. Srbija, koja se i na početku i na kraju 20. veka našla u centru balkanskih kriza, privukla je neočekivano veliku pažnju zapadnih istoričara kao jedno od potencijalnih žarišta sukoba između Zapada i Rusije. Za Klarka, Mekmikina i Mekmilanovu dileme nema: Srbija je, uz podršku Rusije, bila jedan od glavnih vinovnika Prvog svetskog rata i građanskog rata u Jugoslaviji i to, u ovakvoj perspektivi, može postati ponovo. Iz takve perspektive, koja je izgrađena devedesetih godina, proistekla je i politika koju SAD i EU i danas vode prema Zapadnom Balkanu i Srbiji. To su, verovatno, na umu imali i lideri EU kada su u jeku ukrajinske krize odlučili da počnu pregovore sa Srbijom pod uslovom da Beograd do kraja ispuni Briselski sporazum sa Prištinom i tako smanji konfliktni potencijal Balkana.