Jedinstvo u Hristu, raskol u buđelaru

Foto AP/Marko Drobnjaković

Na papiru mir i sabornost, u praksi podele koje, zapravo, nemaju veze sa kanonima, već zadiru u mnogo praktičnije povode. Ovako se ukratko može sumirati nedavno završeni Sveti arhijerejski Sabor SPC, ali i predstaviti realna slika naše Crkve, razapete između bar dva centra moći.

Da podsetimo, najduži i najžučniji Sabor u dugom periodu, počeo je peticijom koju je potpisao čak 21 od 37 episkopa, sa ciljem da se obustavi praksa Sinoda da razrešuje vladike pre glasanja članova vrhovnog crkvenog tela. Naizgled, potpisnici su stali na stranu Georgija i Filareta, koji su, ipak raščinjeni, tesnom odlukom većine.

Mediji su spekulisali da se to bore dve struje, prva, naklonjena Irineju, portparolu SPC-a, i druga, bliža mitropolitu Amfilohiju, kome je, opet, bliži i aktuelni patrijarh. Išlo se dotle da je namera prvih tumačena kao puč na prvog među jednakim arhijerejima, dok su drugi govorili o odmeravanju snaga između dva pretendenta na njegovo mesto.

Vladika šabački Lavrentije ne priznaje podele, ali prihvata da postoji izvesna bliskost klira prema jednom od ove dvojice episkopa od najvećeg autoriteta širom celog hrišćanskog sveta. Razlozi za to su sentimentalni, jer su mnogi episkopi njihovi bivši studenti i duhovna deca u monaštvu. Ali kada je u pitanju crkveno jedinstvo i opšti crkveni interes, lične simpatije i emocije nadrasta ljubav prema Hristu i sabornom jedinstvu, ističe Lavrentije za NIN.

Podele među episkopima su uobičajene u svim pomesnim crkvenim organizacijama, one se odvajkada unutar pravoslavlja smatraju neminovnim. Ovo ne možemo tumačiti kao težnju prema jednoumlju, već kao način prevazilaženja razlika i napor ka ujedinjenju u Hristu, objašnjava Vladimir Perić, sociolog religije. Ono što budi pažnju javnosti, smatra, jeste javno suprotstavljanje odlukama legitimnih instanci od strane pojedinih episkopa. Stoga se za delovanje pojedinaca koji narušavaju sabornost teško mogu tražiti razlozi u kanonskim neslaganjima, jer se oni sami oglušavaju o isti, naglašava.

Nema među episkopima crkve kanonskih nesaglasnosti, već brige i odgovornosti kako da Crkva odgovori na izazove našeg vremena, navode medija opovrgava vladika šabački. Razlike proizlaze iz toga što episkopi dolaze iz različitih krajeva, brojnih eparhija otadžbine i dijaspore. Svako ističe specifičnosti svog područja i probleme koji ga karakterišu, naglašava.
Pitanje ekumenizma je dugo bio kamen spoticanja, i pravoslavlje u ekumenske kontakte stupa sa velikim oprezom i uvek prisutnom svešću da se hiljadugodišnje razlike ne mogu prevazići jednom deklaracijom o praštanju i ujedinjenju, kaže vladika Lavrentije. Pa ipak, smatra, suočeno sa globalnim procesima koji menjaju svet, hrišćanstvo teži nasušnoj potrebi ponovnog ujedinjenja. Pitanje beatifikacije Alojzija Stepinca od strane Rimokatoličke crkve zahteva posebnu pažnju, pa je na majskom zasedanju Sabora formirana komisija od najuglednijih arhijereja. Oni će, ističe Lavrentije, pratiti proces i ponuditi istorijski relevantna svedočanstva o učešću katoličkog klira u velikom zločinu (magnum krimen) nad pravoslavnim narodom na području BiH i Hrvatske. Nemamo pravo na ćutanje, kako ne bismo bili optuženi za licemerstvo i neodgovornost, naglašava vladika Lavrentije jednodušni stav Crkve.

Sklonost pomirenju vidljivija je od ustoličenja patrijarha Irineja, ekumeniste i pacifiste, ali je na istoj liniji bio i počivši patrijarh Pavle, kao jedan od protivnika izlaska SPC iz Svetskog saveta crkava. Težnja ponovnom uspostavljanju odnosa vidi se i u odlasku 54 predstavnika SPC u Sarajevo, gde je u subotu boravio papa Franja. Delegaciju je predvodio vladika zahumsko-hercegovački Grigorije, predstavivši glas pravoslavlja u novoj rundi međureligijskih dijaloga.

Ali, to što je patrijarhu i njegovim istomišljenicima ideja o zaceljivanju raskola, drugima je, pa i avi Justinu Popoviću, Nikolaju Velimiroviću, i potom izopštenom Artemiju, bila izdaja pravoslavlja. Za mnoge vernike, i ogroman deo monaštva kojim je Artemije rukovodio na Kosovu i Metohiji, ovaj stav je bio primaran za odanost. Monaštvo se stoga rasulo, ili čak skinulo mantije, dok grupa pravovernih i dalje sledi Artemija, koji nikad nije prihvatio odluku SPC o svom raščinjenju, smatrajući da je vrh Crkve odlutao od svetootačkih predanja. Tako sada liturgijski funkcioniše ova crkva, paralelno sa glavnim tokom.

Međutim, u Srbiji ima još pravovernijih, a to su ziloti. Okupljeni oko jedine istine, oni žive u bespućima Kučevskih planina pod imenom Istinska pravoslavna crkva. Od vremena kad su se odmetnuli, proširili su se u više manastira, suprotstavljajući se ekumenizmu. U početku bez poglavara, Istinski pravoslavci su u Artemiju videli mogućeg vođu, koji je odbio tu privilegiju. Ziloti, revnitelji u veri, podvižnici za Hrista, starokalendarci, našli su rešenje u rukopoloženju Akakija u episkopa, od strane Ruske katakombne crkve.

Nekada proganjani svetogorski monah, postao je glava istinskih pravoslavaca, do danas nepriznatih od zvanične SPC, što poklonike prave vere još više učvršćuje na jedinom putu istine. Podrazumeva se i da raščinjeni Georgije kanadski i dalje ima sopstvene sledbenike. I da i dalje drži liturgije, ako ne u sedištu svoje bivše eparhije u Torontu, onda u komšijskom Miltonu.

Ali, oni nikada više, bar dok se ne pokaju, na šta je patrijarh Irinej pozvao Artemija (Marka) u cilju jedinstva u Hristu, neće zajedno piti kafu nakon sastanaka Sabora. A upravo su to činili neistomišljenici tokom nedavno završene skupštine, razmenjujući stavove, sa velikom pažnjom i odgovornošću, kako je izjavio vladika Grigorije, što podseća na običaje naših političara.

Premda je Srbija sekularna država, javna je tajna da Crkva ima veći uticaj u narodu. Međutim, ponekad se ne zna ko upravlja kime, politika Crkvom, ili obrnuto. Tu stižemo na teren proevropskih i proruskih episkopa, od kojih potonji u poslednje vreme gube trku, što se poklapa sa promenom državnog kursa i sve čvršćim vezama sa Evropskom unijom. Iako je vladika Grigorije, kako kaže, oduvek smatrao da su politika i Crkva dva odvojena koloseka, te da Crkva, u neku ruku, ima ulogu korektiva, sada primećuje da ta dimenzija kod verskih lidera slabi. S druge strane, Grigorije uviđa da se pojedini političari ponekad osećaju nadležnim i za verska pitanja, ali, samo u situacijama kada im ovi za to otvaraju prostor.

Kad treba, sveti oci pozivaju u pomoć i predsednika države, pa se Pahomije nedavno sastao sa Tomislavom Nikolićem, tobože zbog požara u manastiru Prohor Pčinjski. To se može protumačiti i kao podrška ovom više nego kontroverznom vladici koji se plašio da je na listi za odstrel, kao Georgije i Filaret, naglašava Goran Antić, novinar Vranjskih.
Po mišljenju Antića, ali i sve većeg broja vernika, raskoli u Crkvi nisu ništa drugo do borba za moć. Kako moć donosi novac, i obrnuto, logično sledi da se bitke vode i oko autokefalnosti kase.

Ustrojstvo naše Crkve je takvo da ne postoji najglavniji, kao što je kod katolika papa. Naš patrijarh čak ne može da obilazi eparhije bez dozvole nadležnog vladike, objašnjava. Stoga nije čudno, kaže, ako se u snovima zanesu i požele da u svom vladičanskom dvoru zasnuju svoje mini-patrijaršije.

Justinovci

Glavna kočnica procesu približavanja istoka i zapada, bio je sada izopšteni vladika Artemije. NJegove antiekumenske stavove delili su vladika Nikanor, ironično nazvan čuvarem pravoslavlja od pape, i vladika Milutin valjevski. Iako su to poznata načela nedavno kanonizovanog Justina Popovića i, druga, suprotna struja, na čelu sa Irinejom bačkim, nazivana je justinovcima.
Formalno gledano, to je tačno, jer je Irinej bački bio učenik ave Justina, ali je u međuvremenu promenio stav, zagovarajući bliskost crkava. Međutim, ava Justin je podučavao i mitropolita Amfilohija.
Vladika Lavrentije ističe da svaki srpski pravoslavni vernik, monah ili sveštenik sa ponosom smatra sebe justinovcem i sledbenikom njegovog života u Hristu.

Autokefalnost

Pitanje Makedonske crkve je goruće, jer će mu biti posvećena posebna pažnja u okviru priprema za skorašnji svepravoslavni sabor, objašnjava Vladimir Perić. Spor između SPC i samozvane Makedonske pravoslavne crkve traje od 1967, kada je MPC proglasila autokefalnost, nezadovoljna autonomijom dobijenom od matične SPC.
Kao autonomna institucija, pod okriljem SPC, Makedonska crkva bi imala pravo da samostalno bira vladike, vodi crkvenu i ekonomsku politiku, ima svoj Sinod i Sabor, i odredi jezik bogosluženja. Ali bi morala da u zajedničku kasu Srpske patrijaršije daje tri odsto godišnjeg prihoda.
Da ovo izbegne, MPC je 1966. godine zatražila od matične crkve (SPC) autokefalnost, što je Sabor odbio 1967, pa su episkopi u Makedoniji proglasili nezavisnost. Sve autokefalne pravoslavne crkve podržale su odluku našeg Sinoda, a MPC je pala u izolaciju.

Od tad su pregovori više puta započinjani, ali su uglavnom makedonski episkopi pozivani da se vrate pod skute SPC. Tome se odazvao samo mitropolit veleško-povardarski Jovan Vraniškovski, zbog čega je proganjan od tamošnjih vlasti i bio utamničen zbog širenja verske mržnje. Sukob je doveden na državni nivo, a bio zataškan puštanjem Jovana na slobodu.
Sada, u jeku priprema za svepravoslavno okupljanje, Sabor je formirao komisiju za pregovore, kaže vladika Lavrentije. Ali, bez jasnog definisanja problema davanja i dobijanja autokefalnosti, kojima će se baviti budući svepravoslavni vaseljenski sabor, ne treba očekivati spektakularne rezultate, naglašava.
Ipak očekuje da će hrišćanski dijalog spustiti tenzije i doprineti jačanju hrišćanske ljubavi i jedinstva među verujućim narodom Srbije i Makedonije.
Crnogorska pravoslavna crkva, s druge strane, ne ispunjava uslove za sticanje samostalnosti, jer nema dovoljan broj vladika. Tako, jedna briga manje.