Sutonska naracija

Poslednji, trinaesti do sada objavljeni roman, instruktivno naslovljen kao „Kosmopolis” (2003), ujedno je i prvo književno ostvarenje koje domaćem čitaocu pruža priliku da upozna jednog od najcenjenijih američkih pisaca Dona de Lila (1936). Pa ako je do tog upoznavanja već moralo da dođe s velikim zakašnjenjem, onda je baš ovakav, inverzivni put možda i najprimereniji. De Lilova dinamična povest, datirana aprila 2000. godine, donosi, naime, bezmalo sve bitne tematske i poetičke odlike njegovog inače kompaktnog opusa, koji ga je kod kritičara i publike učinio jednako uticajnim kao što su to, recimo, Tomas Pinčon ili DŽon Bart.

Ako se, dakle, može suditi po knjizi koja je pred nama, De Lilo je, možda i izrazitije od svojih poznatijih sunarodnika, paradigmatski pisac savremene Amerike. Ne mimoišavši u svojim prethodnim romanima praktično nijedno od bolnih mesta, od Kenedijevog ubistva do svojevrsne najave 11. septembra, i pri tom sve vreme ostajući negde na rubu kulturnog „glavnog toka”, autor “Amerikane” (1971), “Libre” (1988) i “Podzemlja” (1997) i ovoga puta pripoveda o opsesivnoj temi nasilja kao samog duha američkog načina života. I ne samo američkog, moglo bi se reći, jer “Kosmopolis” sve vreme cilja na sudbinu zapadne civilizacije i sveprisutni paradoks njenog pragmatizma koji kao da se završava u samouništenju. U ovom romanu ono, samo donekle iznenađujuće, dolazi od ubrzavanja života, znanja, protoka informacija, berzanskih i uopšte tržišnih operacija koje potpuno zaklanjaju stvarnost i vode svojevrsnoj despotiji produktivno upotrebljivog vremena i teroru budućnosti kao onoga što postaje važnije od sadašnjice.

De Lilova “tržišna fantazija”, čiji junak, skorojevićki milijarder Erik Paker, poput kakvog pervertovanog i narativno “kompresovanog” yojsovskog Uliksa novog milenijuma, u toku samo jednog njujorškog dana prevaljuje put od spokojne blaziranosti do dramatične smrti, srećući se na njemu sa sveprisutnim sajber-opsenama i statističko-matematičkim varkama, ali i s realno-kobnim posledicama svog munjevitog uspona (osveta odbačenog službenika Ričarda Šitsa), ne iscrpljuje se, međutim, čak ni u implicitnoj socijalnoj i ideološkoj kritici izmišljeno-stvarne Megaamerike, već dotiče i neke antropološki univerzalne probleme. Nastavljajući opsesivno istraživanje govora i njegove korelacije sa sve nedohvatnijom predstavom empirijskog sveta, koje ga je učinilo jednim od najbrižljivijih stilista u novijoj američkoj prozi, pisac “Kosmopolisa” u središte junakove decentrirane svesti postavlja ovde ambivalentnu misao o anahronosti reči i ljudskog jezika uopšte, koji se neizbežno ukazuje kao antifuturistički i starinski “patetičan”, tako svojstven “onoj prastaroj duši strahopoštovanja” i nepriličan sveopštem stanju duha u kojem iščezava čak i modernistički uzveličana sumnja, jer “Niko više ne sumnja ni u šta”.

Romaneskno prikazavši krajnje konsekvence onog procesa, koji je, samo nekoliko decenija ranije, negde na počecima postmodernizma, Ginter Anders opisao kao „zastarelost čoveka”, nesposobnog da prati tempo razvoja sopstvene tehnike i osuđenog na poteru za elektronski generisanim slikama nepovratno „premrežene” stvarnosti, Don de Lilo ispisao je, zapravo, samosvesnu sutonsku naraciju jednog istorijskog sveta što se možda najbolje može predstaviti u metafori uroborosa, koji, neprestano jureći gladno napred, odista prelazi kružnu putanju i tako sustiže i guta samog sebe. Sasvim je moguće da bi domaći čitalac ovu okrutno doslednu povest mogao da doživi kao futurističku projekciju svoje vrste ili pak kao egzotičnu viziju koja je tako daleko od njegove sopstvene iskustvene i egzistencijalne pozicije. Ali u samom srcu De Lilovog romana počiva ono na šta upućuje već njegov transparentni naslov, a to je uverenje da je svet, bez obzira na nepremostive kulturološke i civilizacijske razlike, u duhovno-istorijskom značenju reči odavno postao neka vrsta vaseljenskog grada čiji žitelji su sudbinski povezaniji nego što to može da izgleda. Ostavljajući, kao i inače, utisak pouzdanosti i primerenosti koja se kloni egzibicija i stavlja se u službu svrsishodnog jezičko-stilskog odomaćenja teksta, prevodilačka fraza Zorana Paunovića, čini se, znatno doprinosi upravo takvom razumevanju.