Odjek nota iz XIV veka

Narodni muzej iz Kruševca, u svojoj ediciji Studije i monografije, objavio je knjigu koja, opravdavajući oba ta pojma, na videlo iznosi i dodatno osvetljava neke od izuzetno značajnih stranica srpske prošlosti, zaturenih kroz vekove. Sam naslov kazuje o kakvom delu je reč – Antologija sa neumama iz doba kneza i despota Stefana Lazarevića.

U biblioteci svetogorske Lavre, pre dve i po decenije, profesor-vizantolog Andrija Jakovljević, reklo bi se sasvim neočekivano, pod signaturom E-108, pronašao je knjigu povezanu u daščice presvučene tamnosmeđom kožom, osrednjeg obima, sa srednjovekovnim muzičkim rukopisima. Stručnjaku uronjenom u vreme kojim se bavi nije trebalo mnogo da shvati da je u pitanju “najstarija dvojezična (srpska i grčka) muzička antologija sa neumskom notacijom”.

Naš poznati profesor srednjovekovne pismenosti Đorđe Trifunović kaže da “ovaj pronalazak ide u red svakako najznačajnijih otkrića srpske arheografije u poslednjim decenijama prošlog veka” i da pronađena knjiga “pruža pravo bogatstvo podataka i vesti”.

Jedan sitno ispisan zapis na ivici leve margine prednje strane njenog tridesetog lista upućuje na vreme kada je ova knjiga nastala i kome je posvećena. U duhu epistolarnog obraćanja vladaru ili gospodaru, sitnim slovima je zapisano: “Blagočastivomu i hristoljubivomu gospodinu mi despotu Stefanu – služabnik gospodstva ti igumen Lidia smernome”.

Vodeni znaci rukopisa ukazuju da je ova antologija mogla da nastane krajem XIV veka. A sa sigurnošću se uzima i da je, prema pomenutom zapisu, posvećena Stefanu Lazareviću, i to u vremenu kada je bio despot, posle 1402. godine (knez 1390-1402, despot 1402-1427).

Među notiranim himnama ove jedinstvene muzičke antologije izdvaja se najstariji neumski zapis izvorne stihire Teodosija Hilandarca, koja se nalazi na kraju njegove Službe Svetom Savi (Um vameriv). Ova stihira, zabeležena vek i po posle Savinog upokojenja, sa ostalim delovima iz antologije, kako ističe profesor Jakovljević, “predstavlja početak muzičke pismenosti u Srba”. Slede zatim “tvorenija” najpoznatijih vizantijskih muzičara iz XIV veka, kao i dela dvojice naših muzičara, Nikole Srbina i Stefana Srbina, koji su po propasti srpske države (1389) verovatno živeli među grčkim monasima na Svetoj gori, a možda baš u Hilandaru, pa otuda i njihovo nacionalno određenje u imenu.

Knjiga koju je, na osnovu ovog otkrića, sačinio profesor Andrija Jakovljević, pored propratnih tekstova prof. dr Đorđa Trifunovića (Uz otkriće Antologije manastira Lavre), prof. dr Tomislava Jovanovića (Jezik srpske crkvene poezije u rukopisu manastira Lavre br. E-108) i Radomana Stankovića (Vodeni znaci i datiranje antologije), sadrži beleške (sastavljene na osnovu podataka iz mnogobrojnih grčkih neumskih rukopisa) o životu i radu melodi–himnografa zastupljenih u antologiji manastira Lavre br. E-108, transkripciju himni u savremenom notnom pismu po metodi Monumenta Musicae Byzantinae, indekse, opšti registar i, kao osnovu svega, fototipiju Lavrinog rukopisa.

Zbog svega toga, profesor Đorđe Trifunović ističe da nije preterano reći da je Antologija manastira Lavre zauzela značajno i osobito mesto u celovitoj povesti srednjovekovne i novije srpske kulture.