Đinđić ubijen zbog nacionalizma

Tonči Kuzmanič, doktor političkih nauka, autor više knjiga i studija sa temom demontaže SFRJ, uveren je da ćemo još dugo tragati za potpunim odgovorom na pitanje šta je ubilo Jugoslaviju, onu veliku. Ipak, za NIN kaže:

- Uveren sam da je za to krivo narodnjaštvo na čitavom području ondašnje države. Doduše, sa snažnim elementima populizma i nacionalizma. Prema mnogobrojnim pokazateljima, planovi narodnjaka iz poznih osamdesetih godina uglavnom su se potpuno ostvarili devedesetih. Nešto slično ne možemo, međutim, da tvrdimo za nacionaliste i populiste. Ne zaboravimo: na zgarištima i masovnim grobnicama bivše države uspostavljeni su narodi! Srušena je država!Izrazito su narasli siromaštvo i beznađe! Mase ljudi lišenih svega – ojađeni, izbeglice i prognanici – zastrašujuće su velike. A što je najvažnije: moderne države zapravo nema još nigde na tlu nekadašnje SFRJ. Iz ostataka narodnjačkih požara i mnogobrojnih poprišta egzekucija nastao je skup različitih, više ili manje neuspešno odglumljenih državica koje su, zapravo, pre narodnjački pokreti u fazi relativnog smirivanja nego moderne države. Rezultat krvavih narodnjačkih orgijanja devedesetih godina nisu države, kao što se to ovlaš posmatrano najčešće čini.

Kako to mislite?

- Odgovoreno stranačkim razmišljanjem, konkretnije – razumevanjem zbivanja poslednjih godina – ovakvo stanje pretpostavlja bar još dva suštinska elementa. Prvo, veoma važno, razlikovanje između državotvornosti (ono što su pokušali da ostvare nacionalisti) i narodnotvornosti (to su činili narodnjaci). Drugo, tumačenjepojma “levice” na ovom području. Samo naizgled se radi o “paradoksu” kada, naime, vidimo da su ulogu nacionalista u datim okolnostima odigrale uglavnom liberalno, socijaldemokratski orijentisane grupacije. Narodnjačko ruho imali su “nazovinacionalisti” u sprezi sa mnogim oblicima tradicionalnih fašista, neofašista, postfašista i neokonzervativaca. Onamo gde su, bar privremeno, pobedili državotvorci (nacionalisti) vlast je preuzela neka od kombinacija liberalizma, prastarog socijaldemokratizma ili neoliberalizma. Najizrazitije u Sloveniji. Drugde, gde su nadvladali narodnotvorci (Srbija, Hrvatska i delimično Makedonija) više ili manje su uništeni liberali i socijaldemokrati.

Sve “političke sfere”, ako uopšte i postoje na područjima bivše države, još uvek su radikalno okrenute ka desnici. Kao što skoro doslovce nema levice, tako ono što se smatra “centrom” u stvari predstavlja desnicu, a političke blokove “desnice” treba shvatiti kao njen ekstremni oblik. To potvrđuje i tragična sudbina premijera Srbije Zorana Đinđića. Nije ubijen zato što nije bio nacionalista. Nego zato što je to, u stvari, bio. Ubijen je jer nije bionarodnjak. Kao izuzetno obrazovan čovek, koji je potpuno razumeo moderan karakter države i ulogu ustavnosti, postao je meta likvidacije. Upravo Đinđićev “ustavni patriotizam” centralni je razlog njegove smrti. Uklonjen je na najbrutalniji način zato što je bio “premalo naš”, nedovoljno narodnjački i previše dosledan pobornik moderne “otuđene države”, pravnog reda.

Da li su razbijajuće težnje i snage na području SFRJ više podsticane od strane političkih elita ili od pojedinih nacija?

- Nisam pristalica teorije zavere. Još manje verujem u to da su pojedine nacije genocidne, i slično! Sasvim je sigurno da su glavni akteri tragičnih jugoslovenskih zbivanja bile elite. Prvenstveno narodnjačke; bez obzira da li u Srbiji, Hrvatskoj, Sloveniji ili drugde.

Dakle, povodili su se, pre svega, sopstvenim interesima?

- Da! Narodnjačkim elitama ne samo da je pošlo za rukom uspostavljanje “svojih naroda” (ti sada neuspešno glume države), nego su uz sve ostalo debelo materijalno profitirale. Bilo da se radilo o trgovini oružjem, drogom, belim robljem, ili ko zna još čime. Jasno je, naime, da su mnogobrojni narodnjaci (nekadašnji izraziti marginalci) preko noći postali i najbogatiji “pripadnici svog naroda”.

Erupcija ksenofobije u novonastalim državama na području SFRJ “proizvod” je osamostaljivanja, njegov “zaštitni znak”, ili oslobađanja decenijama pritajene netrpeljivosti?

- Ksenofobija je u smislu straha od stranaca (nepoznatih) bila uobičajena i u staroj Jugoslaviji. Međutim, to što me pitate odnosi se na sadašnje zabrinjavajuće stanje, koje je najbliže onome što se naziva (kulturnim) rasizmom. Preduslov da netrpeljivost “funkcioniše” upravo je pobeda narodnjaka, koja nužno postavlja “svoj narod” kao jedno i jedino. Isključuje ne samo sve druge, nego prvenstveno pravo, državu i državljanstvo kao bitne kategorije. Kada nastane ta krizna, nekakva “naša”, “zemljačka”, “rođačka” (zapravo urođenička) demokratija, koja se temelji na “našem malom čoveku”, onda stupamo u igre bez granica, čije su posledice strahovite.

Na prostoru nekadašnje zajedničke države sve brojniji birači glasaju za stranke i političke orijentacije naglašenog nacionalističkog programa. Zašto?

- Ne bih rekao da je to opšta pojava. Stanje se ponegde smiruje. Narodnjačka revolucija, koja je u vezi sa domovinskim ratom bila u Hrvatskoj tokom vladavine generala Tuđmana, danas nekako splašnjava. Razlog nije “približavanje Evropi”. Verovatnije da je paradigma narodnjaštva u Hrvatskoj – bar u nekom svom delu – već podosta iscrpena. Ne isključujem da se nešto slično može ponoviti. Ali, u svakom slučaju, smirivanje je očito. Obrnuto, recimo, važi za Sloveniju. Ovde je nacionalizam bio izrazito snažan devedesetih godina. Zato je i izbegnuta zamka narodnjaštva. Međutim, poslednjih godina trendovi su obrnuti. Slovenija sve više ide u smeru iz kojeg se Hrvatska, bar privremeno, vraća.

Otupljivanje te oštrice uticaće i na tradicionalno neskrivenu netrpeljivost između Hrvata i Srba, koja je još uvek pretnja i jednima i drugima?

- Za konačno prevazilaženje te sukobljenosti nužno je učiniti mnogo toga. Po mom uverenju, najbitnije je – ma koliko čudno zvučalo – da Srbi i Hrvati u potpunosti uspostave svoje države. Da ozbiljno shvate svoju državnost i državotvornost, o čemu su poslednjih godina izrekli more veličanstvenih beseda. Najpre neka se usredsrede na koncept državljanstva. U ovom delu sveta previše olako shvatamo pojam države. Kao da je to nešto što se formira silom, vojskom, ratovima i sličnim zlima. Dakle, “delovanjem spolja” – najpre u smislu postavljanja granica. Pitanje države ne rešava se, međutim, samo postavljanjem granica. Tada u stvari tek započinje. Uspostaviti državu znači uspostaviti unutrašnji pravni red koji se zasniva na državljanstvu, na principima da su svi državljani jednaki pred zakonom, a svi stanovnici zaštićeni barem u skladu sa međunarodnim konvencijama o ljudskim pravima. Đinđićevim rečima, za Srbiju i Hrvatsku važi da su “nedovršene države”.

Naravno, pre svega treba za svagda da zakopaju ratne sekire. Da se omogući povratak prognanim i izbeglim, sudi svim počiniocima zločina i od beskonačnih priča o narodu usmeri ka “dovršavanju” države. Čekanje na Evropu može, svakako, biti razumljiva i zanimljiva “sportska disciplina”; mada istovremeno izgleda kao slab znak. To čekanje pretpostavlja da bi posao “dovršavanja države” morao umesto njih da uradi neko treći; što bi, kako Srbima tako i Hrvatima, moglo dodatno da se osveti različitim budućim oblicima (post)moderne, globalizacijske zavisnosti i na onim tačkama na kojima inače ne bi postalo “nužno” potrebno.

Koliko su u bliskoj budućnosti realne, za Srbiju, Evropu i svet prihvatljive još dve nove, samostalne, države na području bivše Jugoslavije?

- Ako pravilno razumem zbivanja, mislim da smo svedoci nastajanja dva nova državna oblika. Čini mi se da je pitanje kojim se u tom smislu bavimo samo jedno: kada će doći do toga? Najbitnije je da se dogodi na miran način. Ako ne može drugačije, onda, naravno, uz pomoć Evrope i šire međunarodne zajednice. Kada Bugarska i Rumunija postanu članice Evropske unije bitno će se povećati verovatnoća stupanja u Uniju i svih delova nekadašnje SFRJ. To bi znatno izmenilo brojne probleme koje danas vidimo kao manje ili više nerešive. Čini se, dakle, da se ipak nazire izlaz iz mračnog tunela devedesetih. Naravno, pod uslovom da narodnjačke snage unutar svake države na tlu nekadašnje Jugoslavije ne dođu ponovo na vlast. U tom slučaju opet bismo se samo vratili, kako veli Umberto Eko, u “novi srednji vek”.

Igor Šaranović