Između idealnog i stvarnog

Priča o paralelnim životima dvojice velikih francuskih intelektualaca bi se mogla podvesti pod naslov Bertolučijevog filma – “Dvadeseti vijek”. Obojica su rođeni u Parizu 1905, drugovi iz školskih dana, iste godine – 1924. diplomirali na prestižnom pariskom univerzitetu, izučavali prije Drugog svjetskog rata u Berlinu njemačku filozofiju, zajedno su 1945. u redakciji čuvenog časopisa Les temps modernes. Razlaz dolazi ubrzo, neku godinu kasnije, kada Aron napušta časopis i piše pretežno u Figarou. Posleratnu francusku intelektualnu scenu inspirisanu Pokretom otpora, karakterišu izuzetno žive intelektualne debate, polemike, novi idejni i filozofski pravci, intelektualna savezništva, neizbježni i burni raskidi. Podsjetimo, to je period briljantnih tekstova Albera Kamija u njegovoj Borbi, izuzetnih članaka Sartra, Merla Pontija, Arona, Simon de Bovoar u Modernim vremenima, žestokih polemika Morijaka – velikog pisca katoličke inspiracije i Bernanosa – intelektualca antisemitskih ideja, ulazak u politiku tada već slavnog pisca i goliste Andre Marloa... Kao da svi uvažavaju čuveni Sartrov stav: “Il ne s’agit pas de choisir son l’epoljue, mais de se choisir en elle” (Ne radi se o tome kako izabrati svoju epohu, radi se o našim izborima u njoj).

Upravo su bilansi ličnih izbora u neizabranom vremenu dvojice velikih francuskih maitre penser predmet analize povodom sto godina rođenja, sa neizbježnim pitanjem – kome je istorija dala za pravo. Čak je polemički aktuelizovana poznata rečenica, veoma u modi među pariskim studentima 1968: “Bolje je biti sa Sartrom i kad nije u pravu, nego sa Aronom kada je u pravu.”

Podsjećamo na njihove osnovne ideje povodom otvorenih pitanja vremena u kojem su živjeli.

Sartr, odmah poslije Drugog svjetskog rata, do radikalnosti izvodi i definiše pojam angažovanog intelektualca. U prvim brojevima Modernih vremena kritički podsjeća na dvije francuske tradicije: “Smatram Flobera i Gonkura odgovornim za represije tokom Komune, jer nijesu napisali nijedno slovo da bi se to spriječilo. Nije bila njihova stvar, kaže se. Da li je proces Calas bio stvar Voltera? Da li je proces Drajfusu bilo Zolina stvar?”

Kada ovo piše, opredjeljujući se definitivno za l’engagment, Sartr je već objavio filozofsku studiju “Biće i ništavilo” (1943) i roman “Mučnina” (objavljen prije rata) – djela smatrana Biblijom egzistencijalizma.

Smatrajući golizam reakcionarnim, ne libeći se da napravi poređenje De Golovih brkova sa Hitlerovim, Sartr oštricu političkih kritika usmjerava na francusku kolonijalnu politiku, pitajući se da li je moguće da Francuska ne vidi da je njeno lice u Indokini isto kao ono nacističko kojeg su se Francuzi nagledali tokom rata. Angažovana odbrana tzv. trećeg svijeta je jedna od konstanti Sartrovog djelovanja u dužem periodu.

Početak hladnog rata donosi definitivan raskid Sartra i Arona. Napominjući da “ne voli ni Amerikance niti Sovjete”, Aron saopštava da ako bude rata, biće na američkoj strani. Sartr najavljuje da će, u slučaju rata, biti na strani komunista. I tu počinje njegova komplikovana, burna avantura sa francuskim komunistima. Definišući sebe “saputnikom partije” (nikada nije bio njen član), Sartr se pita 1947. kako uspjeti da se, istovremeno, ne bude komunista ni antikomunista. Poslije kraćih primirja dolazilo bi do žestokih napada komunista na Sartra kao, na primjer, nakon izvođenja njegovog pozorišnog komada “Prljave ruke” u francuskim pozorištima. Uzalud je Sartr u Modernim vremenima objašnjavao da popularna pozorišna predstava nije antikomunistička ako se da za pravo liku Hoederera, starom iskusnom kadru partije, priznajući da je loša slika o partiji ako se smatra da je u pravu Igo, mladi aktivista iz građanske porodice. Ipak, KPF i Sartr su uglavnom saveznici u političkoj borbi, posebno povodom rata u Koreji, sve do 1956. i ulaska sovjetskih tenkova u Mađarsku. Definitivan razlaz je u januaru 1957. nakon izlaska Sartrovog teksta “Fantom Staljina”.

Omrznut od desnice i nepopularan kod oficijelne ljevice francuskog društva, dosljedan opredjeljenju za “samoću avanture”, Sartr postaje jedan od duhovnih očeva “majske revolucije” 1968. Tada djeluje jednako angažovano među radnicima u fabrici “Reno” i među studentima na Sorboni. Opsjednut mitom revolucije koja bi konačno dovela i do “mašte na vlasti”, Sartr propagira i nasilne metode, sve do (ponekad) egzaltacije nasilja kao “estetičkog momenta”.

Zanimljiv je Sartrov odnos prema Amerikancima, gdje se jedino može naći nešto zajedničko sa De Golom. Naime, on žestoko kritikuje američku politiku, posebno zbog Vijetnama, ali i zbog sistema vrijednosti tržišnog društva, dok s druge strane izuzetno cijeni američku umjetnost, posebno film i muziku koje “zatvoreno francusko društvo treba da upozna”.

O Sartrovoj spontanosti u reakcijama svjedoči na interesantan način Vladimir Dedijer. Tokom posjete Jugoslaviji gdje u kontaktima sa zvaničnicima uočava njihov ideološki napor da se jugoslovenski socijalistički model predstavi u što ljepšem svijetlu, Sartr će saopštiti Dedijeru, svom pravom domaćinu i prijatelju iz Raselovog suda: “Imam utisak da se nalazim u zemlji moralnih kurvi.”

Dosljedan antikonformističkim uvjerenjima, Sartr odbija Nobelovu nagradu koja mu je dodijeljena 1964. za književnost.

Za razliku od Sartra koji je tokom studija u Wemačkoj bio prilično indiferentan prema pojavama nacizma, Aron napušta Berlin upravo zbog opasnosti od dolazećeg nacističkog totalitarizma. Aron 1940. slijedi De Gola, postaje urednik lista Slobodna Francuska. Osjeća se francuskim patriotom i negira da su njegovi pogledi uslovljeni jevrejskim porijeklom, naglašavajući: “francuski Jevrejin da, Izraelac ne”. Solidaran je sa postojanjem izraelske države, ali se “osjeća bliže francuskom antisemitskom piscu Bernanosu nego nekom marokanskom Jevrejinu”.

Aron ima zapaženu ulogu na skupu evropskih političara i intelektualaca u Hagu 1948. na kojem učestvuju i Čerčil, Miteran, Adenauer, Rasel, Spineli, kada se upućuje poznati Message aux Europeen kojim se anticipira početak evropskih integracija, Savjeta Evrope – nastalog samo godinu dana kasnije. Odbacujući i radikalizam i skepticizam, ugledni profesor Aron je iznad svega racionalista koji hladno i bez viška emocija iznosi argumente, mjereći ih jedino principom i kriterijumom realnosti. Nastavljač Tokvila, Aron jednostavnim i ubjedljivim stilom zastupa vrijednosti građanskog društva – političke slobode građana, liberalnu ekonomiju, demokratske državne institucije – model sigurno nesavršen, ali najbolji mogući. (I autor ovog teksta koji je kao stipendista francuske vlade 1976-77. slušao Aronova predavanja na Kolež d Fransu bi mogao da svojim skromnim impresijama potvrdi sud o velikoj erudiciji i diskretnom ličnom šarmu pariskog profesora.)

Jednom od najpoznatijih socioloških analiza “Opijum intelektualaca” (1955) Aron kritikuje Sartrovu opijumsku avanturu sa komunizmom. “Radi se o reakcionarnom konformisti”, glasio je kratak Sartrov odgovor. Uz intelektualno-političke, očigledne su bile i razlike u stilovima života – Aron je vodio povučen porodičan život, Sartr je bio vođen i opsjednut idejom slobode, ne samo filozofski već i životno. “Biću ti vjeran, ali na moj način”, pisao je Sartr svojoj životnoj saputnici Simon de Bovoar.

Za razliku od egzaltiranog Sartra koji u “majskoj revoluciji” ‘68. nazire buđenje Francuske, Aron studentski pokret ‘68. vidi više kao psihodramu, ideološku i mentalnu konfuziju ekstremne ljevice spremne za nerede, nasilje i neki oblik permanentnog državnog udara. “Treba mu zabraniti da drži katedru”, komentarisao je Sartr Aronovo distanciranje. Možda bi se najkraće moglo reći da je u političko-intelektualnu avanturu Sartr želio da pored intelekta unese imaginaciju, emocije, strast i tako pobijedi i negira “sivi princip realnosti”.

Dva bivša druga i intelektualna rivala pri kraju života susrešće se i jedan drugome stisnuti ruku. Susret je upriličen tokom promovisanja javne inicijative za pomoć vijetnamskim izbjeglicama, žrtvama komunističkog terora i nasilja. Neki su to protumačili i kao Sartrovu samokritiku. Bilo je to 1979. kada se njihov train de vie približavao poslednjim stanicama. (Sartr je umro 1980, a Aron 1983).

Kada se danas uporede, istorija je dala za pravo više Aronu nego Sartru. Bio je u pravu Aron kada je signalizirao opasnost dolazećeg nacizma napuštajući vrlo brzo njemački univerzitet. Sartr bez opterećenja nastavlja u Wemačkoj studije Kjerkegora, Hajdegera, Huserla, potcjenjujući opasnost pojave Hitlera. Smatra se da je bio u pravu Aron kada je 1940. slijedio generala De Gola. S druge strane, smatra se da Sartr nije bio na visini kada je ostao u Parizu pod nacističkom okupacijom, gdje se njegovi pozorišni komadi nesmetano igraju. Istorija je dala za pravo Aronu zato što je oštro denuncirao totalitarni karakter komunizma, posebno staljinističkog terora. S druge strane, Sartr je dugo nastojao da minimalizuje sovjetski totalitarizam, čak i Gulag, a njegova opsjednutost proleterskom revolucijom ga je u jednom periodu približila i maoizmu. Iako ostaju podijeljena mišljenja o studenskom pokretu ‘68. većina sa ove vremenske distance smatra da je Sartr bio prilično u zabludi dajući epohalan značaj “majskoj revoluciji”, dok je Aron bio prilično u pravu vidjevši u studentskom pokretu ideološku konfuziju i sklonost ekstremizmu.

Kako, dakle, objasniti da Sartr koji otkriva intelektualni angažman tek 1945, pogrešno procjenjuje početak nacizma, komunizam, Gulag, studenski pokret..., predstavlja i danas u Francuskoj svojevrstan mit, što se potvrđuje upravo i tokom obilježavanja stogodišnjice njegovog rođenja?

Ma koliko se ponavljala ocjena da je Sartr kao na primjer Selin, veliki pisac pogrešnih političkih ideja, sasvim je izvjesno da njegova intelektualna harizma traje, jer se radi o nekoj vrsti intelektualnog vulkana. Pored epiteta angažovanog, Sartr je bio prije svega “totalni intelektualac” – filozof, romanopisac, dramaturg, literarni kritičar i teoretičar književnosti, pisac scenarija, žurnalist... Htio je da bude, kako je to veoma mlad izjavio: “Spinoza i Stendal odjednom”, ne želeći da odvaja filozofiju i književnost. Svojim talentom, kojem se Aron javno divio i u periodima njihovih polemika, Sartr je nastavak tradicije najbriljantnijih francuskih umova. Kada je francuskom predsjedniku rečeno da javni neredi ‘68. prelaze u direktno kršenje zakona i da se to odnosi i na njihovog inspiratora i političkog agitatora, pariskog filozofa, De Golov odgovor saradnicima je bio zapravo prijekor: “Ne hapsi se jedan Volter!”. Tako je predsjednik De Gol napravio javni kompliment svom žestokom kritičaru. Sartra smatraju i nastavljačem dvije tradicije – Pariske komune, Revolucije 1848. i republikanske istorije – i druge – velikih francuskih mislilaca koje je istoričar Žan Tusar smjestio u Panteon francuske ljevice u kome su se našli mnogi velikani, od Dekarta do Sartra.

Ako je Sartrova filozofija egzistencijalizma bila relevantan filozofski pravac i misao slobode, sasvim je izvjesno da je egzistencijalizam, posebno u Francuskoj, postao u jednom periodu i način, stil života, pokret, moda, neki će reći – religija. “Egzistencijalistička republika” u Parizu se pružala negdje od Panteona, istorijskog centra francuskog laicizma, pored groblja Monparnas, uz čuvenu Rive Gouche (lijevu stranu Sene) sve do Saint–Germain-des-Pres, svakako centra egzistencijalista. Ako bi se išlo dalje, epicentar egzistencijalističkog “pokreta otpora” su bili zapravo stolovi u kafeima Deux-Magot i Cafe Flore, gdje su Sartrove ideje i tekstovi imali neku vrstu pretpremijere. Mitu egzistencijalista “osuđenih na slobodu” doprinosila je i atmosfera na Sen Žermenu tog perioda, podsjetimo se, uz muziku Borisa Vijana, Žilijet Greko, prisustvo Kamija, Elijara, Pikasa...

Za objašnjenja njegove ogromne popularnosti treba se podsjetiti da je Sartr na ličnom planu bio otvoren, skroman, pristupačan, jednostavan i da je hrabro ulazio u političke bitke bez kalkulantskih varijanti. Nije mrzio nikog, niti opraštao ikom. Nije oprostio ni Bogu “zato što je mnogo ćutao...”

Dok su ovih dana u francuskoj i evropskoj kulturnoj javnosti sjećanja na Arona, uz sav zasluženi respekt, umjerenija i diskretnija, Sartr je ponovo u centru kulturne pažnje. Naime, glavni kulturni događaj u Parizu je velika izložba u Nacionalnoj biblioteci Francuske posvećena Sartru. Izložbu koja će biti otvorena do 21. avgusta prati izuzetno uspjeli katalog “Sartr” (Nacionalna biblioteka – Galimar). Na izložbi je izloženo oko 400 rukopisa, pisama, slika, originalnih izdanja, fotografija, raznih dokumenata, kinematografskih i dramskih priloga kojima se pokušavaju rekonstruisati život i djelo velikog intelektualca. Izložba posebno podsjeća na Sartrovo prijateljstvo sa Merlom Pontijem, Polom Nizanom, nezasluženo zaboravljenim piscem rođenim iste godine kao Sartr i Aron. Autori izložbe su brižljivo izdvojili esencijalno, a izbjegli monumentalizaciju ličnosti.

U uvodu kataloga piše da se radi o “totalitetu jedne avanture, koja je jedna od najluđih, i upravo zato jedna od najsnažnijih i najplodonosnijih priča 20-og vijeka”. Javni poziv na izložbu je uputio i filozof Bernar Anri Levi, “medijski intelektualac” kako ga nazivaju u Francuskoj, autor knjige “Sartrov vijek”. U najmanju ruku je zanimljivo kako “novi filozofi” koji su 1968. oduševljene pristalice – tri M (Marks, Mao, Markuze) – uspijevaju da bez vidljivih problema nastave da se dive Sartru, uz novo oduševljenje zbog rušenja Berlinskog zida, pada komunizma i šire pobjede pravila građanske demokratije.

Na kraju treba reći da se u kontrapoziciranju Sartra i Arona možda i pretjeruje. U suštini, razlika je da Sartr teži idealnom, a Aron istinitom. Jedno i drugo dostojno je poštovanja. Nije se zato 1979. pri kraju njihovih života radilo samo o simboličnom susretu. Obojica su u jednom bili, sasvim izvjesno, saglasni – da bi se istorija mogla prevazići treba je poznavati.

A da bi se shvatio i prevazišao komplikovani 20. vijek, trebalo bi ponovo čitati i Arona i Sartra.

(Autor je kao stipendista francuske vlade 1976-77. slušao predavanja Remona Arona na Kolež d Fransu)

Miodrag Lekić