Čistih i praznih ruku

De Gasperi, veliki italijanski političar i antifašista, govorio je da su susjedi kao rođaci: ne možete ih izabrati i bolje je pažljivo ih tretirati. Italijansko istorijsko iskustvo sa balkanskim susjedima u najkraćem je: Italija je suviše blizu da ne bi mogla čuti vjetrove sa Balkana, a nikada međunarodno toliko moćna (“najmanja među velikim silama”) da bi odlučnije i trajnije uticala na tradicionalno nestabilno područje s druge strane Jadrana.

U javnu debatu o Kosovu i rješavanje tzv. finalnog statusa, nedavno se uključio i ministar inostranih poslova Đanfranko Fini, a povodom predloga tzv. Međunarodne komisije za Balkan, čiji je predsjednik Đulijano Amato. Ova komisija, finansirana od četiri privatne fondacije (u kojoj su se našli i bivši predsjednik albanske vlade i bivši ministar inostranih poslova državne zajednice SCG), između ostalog, predložila je i nezavisnost Kosova koju treba ostvariti etapno, u četiri faze. Komisija za Balkan koja je obrazložila svoj projekat u sjedištu EU, Vašingtonu, zapravo se potvrdila kao ozbiljna i ambiciozna lobistička grupa u korist opcije nezavisnosti Kosova. Ministar Fini je u aprilskoj debati na stranicama lista “Corriere della serra” izrazio rezerve prema predlozima Komisije i založio se za rješenja kosovskog problema u okviru široke decentralizovane integracije, slično, kako je naglasio, rješenjima u BiH. Korišćene formulacije Finija o budućem rješenju statusa Kosova su upadljivo i razumljivo oprezne, uopštene, ali u odnosu na druge uticajne međunarodne protagoniste koji još uvijek nijesu saopštili stav, riječi italijanskog ministra inostranih poslova zvuče kao konkretan, javan i ozbiljan prilog traženju rješenja.

Kratak pregled istorijskih činjenica ukazuje da je italijanska politika prema kosovskom pitanju, ako se izuzme opskuran period tragične fašističke avanture, kontinuirano umjerena s težnjom traženja rješenja na bazi uvažavanja legitimnog prava kosovskih Albanaca na autonomiju i poštovanja bazičnih međunarodnih principa o teritorijalnom integritetu države Jugoslavije i Srbije.

Tokom druge polovine devetnaestog i početkom dvadesetog vijeka mlada italijanska država nastoji da bude ne samo aktivni pratilac zbivanja na Balkanu, već i da utiče na njih. Italija tada sa simpatijama prati oslobodilačke aspiracije balkanskih naroda protiv dvije moćne imperije – Turske i Austrougarske, a uz poseban oprez za posljedice političko vojnih zbivanja na njene neskrivene interese na Jadranu, koji se na, ne tako starim mapama, nazivao Venecijanski zaliv.

Iako bez svoje albanske države i još uvijek u sastavu Turske imperije, panalbanski krugovi, inspirisani vizijom Prizrenske lige o etničkoj Albaniji, razočarani su odlukama Berlinskog kongresa koje su, po njima, teritorijalnim proširivanjem Crne Gore i Grčke označile početak procesa fragmentacije albanskih teritorija. Italijanski uticaj na Berlinskom kongresu je beznačajan, a zbog neostvarenih nacionalnih interesa u sjevernom dijelu sadašnje Italije (tada pod Austrijom), predsjednik italijanske vlade Benedeto Kairoli dočekan je teškim kritikama, čak optužen da se sa Berlinskog kongresa vratio “čistih i praznih ruku”.

Početkom Balkanskih ratova Italija je naklonjena balkanskim državama koje su započele zajednički rat protiv Turske – Grčkoj, Srbiji, Bugarskoj i Crnoj Gori.

Na Konferenciji ambasadora koja počinje decembra 1912. u Londonu italijanska delegacija se zalaže za odluku o teritorijalnom proširenju Srbije na Kosovo i zapadnu Makedoniju i Crne Gore na Metohiju, a s druge strane, zajedno sa saveznicima traži da se Crna Gora povuče iz osvojenog Skadra koji treba da pripadne novoformiranoj državi Albaniji.

Na Versajskoj konferenciji Rim je teško mogao biti protiv opredjeljenja Pariza, Londona i Vašingtona za čvrstu podršku formiranju nove jugoslovenske države, po njima, jakoj brani potencijalno novoj agresivnoj germanskoj ekspanziji. Ipak, samo italijansko priznanje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca doći će nešto kasnije i to nakon rješavanja spornih teritorija u okviru tzv. jadranskog pitanja, obećanih Rimu tajnim londonskim sporazumom 1915. Tokom rada Konferencije u Komisiji za novoformirane države italijanska delegacija koju su sačinjavali tri diplomate – dobri poznavaoci balkanskih prilika Đakomo de Martino, Agusto Stranijeri i Fortunato Kastoldi – predlaže 15. jula 1919. projekat autonomije albanskog stanovništva u zonama Kosova gdje su Albanci većina, pod naslovom “Projet d’articles pour les districts Albanais”.

Autonomija u okviru suvereniteta novoformirane jugoslovenske kraljevine bila je u domenima jezika, školstva, religije i lokalne administrativne uprave u četiri zone, Peć, Đakovica, Prizren i Debar. Lokalni administrativni savjet u ovim oblastima trebalo je da se stara o primjeni zakona Kraljevine koji bi sadržavali i elemente navedene autonomije. Projekat je predviđao da centralne vlasti kraljevine formiraju savjet koji bi sačinjavali i po jedan predstavnik tri vjeroispovijesti – katoličke, pravoslavne i muslimanske. Italijanski predlog nije bio podržan od Francuske, Velike Britanije i SAD saglasne da ne treba ostavljati rješenja koja potencijalno mogu oslabiti novu državu.

Tokom fašističke diktature i savezništva sa Hitlerovom nacističkom Wemačkom, Rim zajedno sa Berlinom teži razbijanju Jugoslavije koju Musolini otvoreno naziva “creazione orenda di Versailles” (grozna tvorevina Versaja), tako da i italijanska diplomatija igra na nacionalne zajednice sa kojima se lakše može razbiti Jugoslavija, računajući u prvom redu na ponude predstavnika hrvatskog i albanskog separatizma. Nakon aprilskog rata, dekretom 7. avgusta 1941, Musolini objavljuje stvaranje Velike Albanije čiji je sastavni dio i Kosovo, tako da se prva istorijska realizacija Prizrenske lige ostvaruje uz odlučujuću pomoć nacističke Wemačke i fašističke Italije.

Zanimljivo je da se tokom teritorijalne podjele tada pojavljuje sporno pitanje Kosovske Mitrovice, što pomalo nadrealno i neprijatno, na izvjestan način, podsjeća na aktuelni spor oko grada sada podijeljenog mostom na rijeci Ibar. Naime, i pored insistiranja albanskih kvislinga i samog Musolinija da Mitrovica teritorijalno pripadne Kosovu, definitivnu odluku Berlina da Mitrovica ostaje dio Srbije pod njemačkom okupacijom, Ribentrop saopštava italijanskom ministru Kijanu tokom njihovog susreta u Beču 1941. (Documenti diplomatici Italiani seria IX vol. VI n. 967).

Oko sto hiljada italijanskih vojnika nije se vratilo kući sa Istočnog fronta, Balkana, Afrike. A o ratnim traumama italijanskih vojnika više puta je govorio i pisao i sadašnji predsjednik italijanske države Azeljio Čampi, italijanski potporučnik (1941-1943), na teritoriji velike Albanije.

Nakon kapitulacije zemlje septembra 1943. nije vratio u zemlju dio vojnih formacija već je ostao da se bori, što svojom voljom, što instrukcijama nove Badoljove vlade. Italijani su ubrzo napustili Kosovo, a u Crnoj Gori su osnovali brigadu “Venecija”, kasnije “Garibaldi”, koja se sa domaćim oslobodilačkim snagama bori protiv Nijemaca.

U Crnoj Gori već 14. oktobra 1943. brigade “Venecija” sa jugoslovenskim oslobodilačkim snagama vode borbe protiv Nijemaca i albanskih formacija u zoni Čakora za oslobađanje Peći, o čemu na zanimljiv način svjedoči i general Anđelo Gracijani u knjizi “Soldati Italiani nalla rezistenza in Montenegro”, (Revista “Patria indepedente”), Rim 1992.

Internacionalizovanjem kosovske krize devedesetih godina Italija je u tzv. Kontakt grupi nastojala da umjerenim pozicijama doprinese političkim rješenjima sa svojim iskustvom bez radikalnih solucija, suprotno strategiji OVK čije oružane akcije Rezolucija Savjeta bezbjednosti UN 1160 od 31. marta 1998. kvalifikuje terorističkim. Rim je tada osuđivao i prekomjernu upotrebu sile srpskih i jugoslovenskih formacija na Kosovu. U Rambujeu italijanska delegacija je otvoreno nastojala da se dođe do kompromisnog političkog rješenja kojim bi se izbjegla NATO intervencija, što je često izazivalo bijes Medlin Olbrajt.

Stav italijanske vlade 21. januara 1999. izložio je ministar inostranih poslova Dini, u Parlamentu: “Želio bih podvući da je međunarodna vojna okupacija cilj OVK. Zato ne treba da se iznenadimo ako nastave akcije, tj. ubijanje srpskih vojnih i paravojnih formacija. Čak, rekao bih, polazeći od izvještaja o ubijenim Albancima i Srbima, veći broj ovih drugih je ubijen posljednjih mjeseci. Govorim na osnovu izvora poznatih i potvrđenih od strane evropskih zemalja i NATO.” (“Testi e documenti sulla politica estera dell’ Italia”, MAE 1999.) Biće to nemali izazov za buduće istoričare NATO rata protiv Srbije i Crne Gore, kada budu nastojali da povežu tvrdnje predstavnika vlade Italije u Parlamentu 21. januara 1999. da je do tog dana ubijeno više Srba nego Albanaca na Kosovu, sa paralelno sve oštrijim prijetnjama i zahtjevima zagovornika vojne intervencije s obrazloženjem da se zaustavi srpski genocid nad kosovskim Albancima.

Suprotno svom Ustavu, dakle bez odluke Parlamenta, Italija postaje saveznik, istina nevoljni, u NATO bombardovanju SRJ. U namjeri da ipak napravi distancu prema akciji bombardovanja, a svakako i u težnji da se izbjegne pad vlade, italijanska vojna strategija je zvanično nazvana “Integralna odbrana” (“Difesa integrata”) što je značilo odbranu sa pravom ofanzivnog dogovora. “Integralna odbrana” je bio i originalan doprinos inače širim lingvističko-semantičkim inovacijama, kojima se prikrivala suština agresije nazvane “humanitarno bombardovanje”. I dok je humanitarna retorika najviše dolazila iz zemalja koje nijesu imale inicijative u konkretnoj pomoći kosovskim izbjeglicama u Albaniji i Makedoniji, Italija je akcijom “Arcobaleno” i uz velika ekonomska sredstva nesebično i konkretno pomogla izbjeglom kosovskom stanovništvu organizovanjem kampova i prebacivanjem dijela izbjeglica na Siciliju. Dva puta tokom bombardovanja, prvi put samo dva dana nakon početka, dakle 26. marta 1999, italijanska vlada je zvanično u NATO sjedištu u Briselu zatražila prekid bombardovanja, pokrećući konkretan model mirovne solucije. Predlog je krajnje arogantno odbijen.

Tačno poslije pedeset osam godina, dakle 12. juna 1999, italijanski vojnici po drugi put ulaze iz Albanije na Kosovo, ovoga puta ne u osvajačkoj, već mirovnoj misiji na bazi Kumanovskog sporazuma i Rezolucije UN 1244. Iako su medijsko-humanitarni reflektori Zapada ugašeni na Kosovu nakon kraja rata, značajan doprinos istini o poslijeratnom periodu i katastrofalnom stanju ljudskih prava u ime kojih je i započelo NATO bombardovanje, dao je italijanski general Fabio Mini, komandant KFOR-a na Kosovu, u svojoj knjizi pod naslovom “Rat posle rata” (Einaudi) i zapaženim tekstom u časopisu “Limesu” (br. 2-2004).

Italijanska vlada, ima se utisak, u ovom trenutku veoma angažovano i oprezno djeluje u politici međunarodne zajednice prema Kosovu, još uvijek oslonjenoj na ambivalentne odredbe Rezolucije 1244 i proklamovani pristup “prvo standardi, zatim status”. Pored aktivne uloge na Kosovu, Italija je trenutno među evropskim zemljama ubjedljivo najveći donator Srbiji i Crnoj Gori, sa kojom ima dinamičan uspon ekonomske razmjene, što je potvrđeno i tokom nedavne manifestacije “Dani Italije u Beogradu”.

Poseban senzibilitet i konkretnu pomoć Italija iskazuje u dijelu zaštite i obnove kulturno-istorijskih spomenika na Kosovu. Ma koliko ta slika u svojoj nadrealnosti prevazilazi i najfantastičnije scene iz Kusturičinih filmova, sasvim je izvjesno da italijanski vojnici nastavljaju čuvanje Pećke patrijaršije i manastira Dečani, i poređanim tenkovima obezbjeđuju kretanje sveštenih lica i malog broja civila. Sredstvima MIP-a Italije, uz stručnu pomoć Centralnog instituta za restauraciju u Rimu (ICR) pokrenuti su mnogi projekti obnove i zaštite srednjovjekovnih kulturno-istorijskih spomenika, i to ne samo u zonama pod kontrolom italijanskih trupa, već i u drugim dijelovima Kosova. Tako, na primjer, ICR i venecijansko sjedište UNESKO-a vode projekat urgentne restauracije hrišćanskih spomenika u Prizrenu, oštećenih u vandalskim događajima prošle godine, a u zoni pod kontrolom njemačkih trupa. Značajne ličnosti iz svijeta kulture su učestvovale na brojnim skupovima, organizovanim i na italijanskim univerzitetima, protiv devastacije kulturnog naslijeđa na Kosovu. Zapaženu ulogu u senzibilizovanju javnosti ima i nevladina organizacija italijanska “Spasimo manastire” (njnjnj.salvaimonasteri. org).

Utisak je da Italiji ne bi bilo neprihvatljivo rješenje Kosova na bazi modela Alto Adiđe, italijanske regije u kojoj većinska austrijska etnička grupa posjeduje široku političko-ekonomsku i kulturnu autonomiju.

Realizam ukazuje da će se geopolitički rebus Kosova rješavati u spoju tri bitna elementa međunarodne politike – nacionalni interesi, odnos snaga involviranih aktera, međunarodna pravila.

Ako u toku odlučivanja goli odnos snaga i sile na bazi strateških interesa ne bude ispred istorijskih i međunarodnih pravila i normi, može se očekivati da Italija kao zemlja susjed značajno doprinese pronalaženju pravednog rješenja na Kosovu.

Miodrag Lekić

(Autor je nekadašnji jugoslovenski

ambasador u Italiji, sada profesor međunarodnih odnosa na rimskom

univerzitetu Lois)