Riznica u vladarskoj kruni

Kada su u prvoj deceniji novog milenijuma arheolozi Narodnog muzeja iz Beograda i Muzeja u Aranđelovcu počeli iskopavanja vidnih ostataka građevine na severnoj padini Venčaca, za koju se smatralo da su ostaci dvora poslednjeg srpskog despota Pavla Bakića, nikome nije padalo na pamet da odmah kraj tih zidina na jednoj zaravni, pokrivenoj grobovima i rastinjem, u tišini leži zatrpana crkva iz nemanjićkog doba. Taj lokalitet, u novije vreme poznat pod nazivom Dvorine, a u narodu se odavno zove Madžarsko groblje, zabeležio je kao narodno predanje književnik i putopisac Jovan Mišković još u 19. veku. Iskopavanja tog objekta koji je prvi pronađen, bila su sporadična i manjeg obima, građevina je široko datovana, od poznog srednjeg veka i početka turskog doba, ali je i tada bilo jasno da je ta vremenska odrednica labava i da su potrebna dalja istraživanja. Ona su nastavljena početkom minule decenije, ali se nije došlo do novih podataka, osim što su na jednom tesaniku, ugrađenom u zidine, pronađeni ostaci živopisa. Bila je to, po kazivanju kustosa - arheologa aranđelovačkog Narodnog muzeja Vladana Milivojevića, nova zagonetka i intriga, jer je bilo jasno da taj tesanik nije sa građevine koja se tada istraživala, već sa nekog drugog objekta. Znatiželja je bila velika kao i osećanje da tu nešto ima, jer su arheolozi po prirodi svoje struke uvek spremni da sumnjaju do krajnjih dokaza u sve što su našli, ali i da očekuju odgonetku tamo negde iza. To „iza“ je ovde bilo Madžarsko groblje, već zapisano u memoriji ovdašnjeg življa. Na to je upućivala ne samo konfiguracija terena, već i narodno predanje koje se vekovima valjalo kroz kolektivnu svest i koje je kazivalo da je tu bila crkva koja je slavila Sv. Iliju, kako je već zabeleženo u 19. veku. Zanimljivo je, međutim, da današnji meštani sela Banje pod Venčacom, čija je crkva iz 1896. takođe posvećena Sv. Iliji, nemaju nikakvu predstavu o tome da je na Venčacu postojala istoimena crkva. Oni samo spominju Madžarsko groblje i dvor Pavla Bakića, koji je zaista po istorijskim izvorima živeo na Venčacu. O tome govori jedan podatak iz 1553. gde se kaže da je Venčac „kuća Pavla Bakića“. On je bio turski feudalac sa 50-ak sela u okolini Venčaca, a onda je svoje stanište napustio 1525. godine, kada je pred najezdom Turaka prebegao u Ugarsku. Istraživački preokret se dešava 2016, kada ekipa arheologa aranđelovačkog Narodnog muzeja i Filozofskog fakulteta u Beogradu počinje iskopavanja na Madžarskom groblju, čime su otvorena nova poglavlja srpske istorije i srednjovekovne umetnosti. Danas su potvrđene najpre uzdržane, a sada sasvim jasne naznake stručnjaka da je reč o velikom otkriću – monumentalnoj crkvi srpsko-vizantijskog stila, čije se podizanje i oslikavanje može smestiti u vreme od kralja Milutina do cara Uroša, a to je doba između 1300. i 1371. godine. Po arhitektonskim karakteristikama, to je troapsidalna građevina razvijenog upisanog krsta, sa centralnom petougaonom apsidom, zidana i ukrašavana tesanicima od krečnjaka i sige, kombinovane sa opekom, a ima i venčačkog mermera. Masivni stupci nosili su centralnu kupolu, a možda ih je bilo i više. Kako su i nadgrobne ploče kvalitetno urađene smatra se da je na Venčacu postojala ozbiljna klesarska radionica, odakle je za podizanje crkava širom Srbije distribuirana razna kamena galanterija. Ono što je čini posebnom i jedinstvenom u kontekstu srednjovekovnih građevina na teritoriji današnje Srbije jeste to što je jedina crkva srpsko-vizantijskog tipa podignuta severno od Kosova i Metohije. To se do sada nije znalo. Čak je po gabaritima veća od Gračanice. Široka je 14, a sa pripratom koja je zidana istovremeno kad i crkva, duga 27 metara. - Ovo otkriće je za nas veoma važno, jer mi o ovoj crkvi apsolutno ništa ne znamo. Nema nikakvih podataka u pisanim izvorima. Imamo crkvu velikih dimenzija, kvalitetno građenu, a bez ikakvih pisanih svedočanstava, što je posebno zanimljivo. Nismo mogli ni da pretpostavimo da crkva takvog arhitektonskog plana i odlika može biti sagrađena ovde. Mi kažemo da je to sada najveće iznenađenje – kaže za NIN rukovodilac radova, docent na Odeljenju za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, dr Dejan Radičević. Osim priprate, cela crkva na Dvorinama je bila živopisana početkom druge polovine 14. veka. Freske je radio majstor sa istančanim „rukopisom“, ali je, nažalost, većina živopisa obrušena, najverovatnije kada je i crkva stradala. O tome svedoče oko hiljadu gajbi fragmenata fresaka sakupljenih u šutu, sa likovima svetitelja, delovima odeždi, draperija i ornamenata izuzetnog likovnog kvaliteta, kojima će se konzervatori baviti dugo godina. Jasno je da ih je radio majstor koga je ktitor, ma ko on bio, zasuo suvim zlatom, kao uostalom i graditelje. Bio je ambiciozan da tu, u najsevernijem graničnom pojasu srednjovekovne Srbije, ostane trag velikih majstora. Misli se na vladarsku ličnost, jer je samo ona mogla da dovede vrhunske majstore, koji su u rangu onih koji su oslikali Dečane i Svete arhangele kod Prizrena. Docent Radičević smatra da crkva na Venčacu nije bila grobna crkva vladara i da će buduća istraživanja rešiti neka pitanja oko toga ko se i kada sahranjivao, posebno što su u srednjem veku pravila sahranjivanja bila stroga, naročito u unutrašnjosti crkve. Znalo se tačno ko, gde i na koji način može biti sahranjen. Postojala je čitava hijerarhija sakralizacije tako da se znalo gde idu mošti ktitora, gde se sahranjuje vlastela, gde crkveni velikodostojnici – objašnjava Radičević i ističe da crkva na Dvorinama svojim dimenzijama, razvijenom osnovom upisanog krsta, freskama, daleko prevazilazi najbogatije vlasteoske zadužbine. Zbog toga smatra da ju je sagradio sam vladar. Ostaje, međutim, otvoreno pitanje ko od Nemanjića i zašto gradi crkvu srpsko-vizantijskog tipa baš na Venčacu, na samom severu srednjovekovne Srbije, blizu granice sa Ugarskom. - Crkva na Venčacu je mogla biti sagrađena kao važno crkveno sedište. Ova oblast je u srednjem veku pripadala Beogradsko-mačvanskoj episkopiji, koja je posle pada Beograda pod Ugare 1319. ostala bez sedišta. Možda se tajna krije u tome da je na nekom drugom mestu sagrađeno novo sedište. Ova crkva bi sa svojim odlikama i dimenzijama odgovarala tome. Naravno, mi još uvek nemamo dokaze, ali logika i ono što smo otkrili na terenu nas navodi na te pretpostavke, s obzirom na to da crkva svojom monumentalnošću prevazilazi obične crkvene građevine. To bi mogao biti jedan od razloga za sumnju da je tu bilo sedište episkopije – objašnjava Radičević. Otvoreno je i pitanje, međutim, da li je crkva zidana na brzinu, jer je jednim delom bila bez ili sa plitkim temeljima, a sa druge strane ne zna se da li je na brzinu i srušena. Radičivić objašnjava da gradnja crkava bez ili sa plitkim ili dubljim temeljima nije znak da je građena na brzinu, već da se pratio tok terena, što nije ništa neobično. Mileševa skoro nema temelje, ističe on i pretpostavlja da je to možda neko svedočanstvo o metodologiji gradnje koja ide po nekim dobro organizovanim planom, gde se tačno zna šta se hoće, a da se istovremeno gradi brzo. Što se rušenja i razgrađivanja tiče ne zna se tačno kada se to dogodilo i gde je otišao taj materijal. Evidentno je da su na nekim mestima zidovi počupani u toj meri da su ostali samo temeljni rovovi. Možda će građevina u blizini crkve sa početka ove priče, za koju se uslovno sada misli da je dvor Pavla Bakića, ponuditi odgovor, kaže rukovodilac radova. Precizan podatak razgradnje nedostaje, kao i odgovor na pitanje kada počinje sahranjivanje u već srušenoj crkvi. Na osnovu datovanja pokretnih nalaza to bi moglo biti od 16. do 19. veka, jer su otkriveni različiti horizonti sahranjivanja na ruševinama crkve. Milivojević navodi, s obzirom na najnovije datovanje nekropole, nastale preko srušene crkve, da se to rušenje dogodilo po svojoj prilici još u 15. veku , mada određene činjenice ukazuju da je pre razgradnje crkva bila izvesno vreme napuštena, ali da su joj zidovi bili očuvani. Istraživanja crkve na Dvorinama biće najverovatnije završena ove godine, jer je projekat ušao u stalno finansiranje Ministarstva kulture, što je veoma važno, napominje Radičević. Ministarstvo je za dosadašnje kampanje izdvojilo 2,1 milion dinara. Uključio se i Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, koji je preuzeo na sebe odgovornost za konzervaciju živopisa i konzervatorsko-restauratorske radove na građevini, dok je Zavod iz Kragujevca pokrenuo proceduru za proglašenje ovog nalazišta za kulturno dobro. To je neminovno zato što se time garantuje bezbednost i sigurnost ovog lokaliteta, kako ne bi bio ugrožen ili oštećen. - Dosta nam je istraženih nalazišta koja završavaju pod zemljom. Najlakše je istražiti i zatrpati. Tako smo zadovoljili naša naučna istraživanja i zbog toga smo zadovoljni što su se resorno ministarstvo i institucije zaštite uključile u istraživanja, zaštitu i prezentaciju crkve na Venčacu. Pogotovo što je to objekat koji otvara nove stranice kulturne baštine i srednjovekovnog dela ovog kraja Šumadije, o čemu nismo imali pojma. Iako bismo želeli, rekonstrukcija crkve nije moguća, jer je otišlo mnogo građe i razvučen je materijal sa lokaliteta, a postoji i velika dilema oko krovnih delova. Za sada se razmišlja o tome da se zidovi ojačaju i uvežu u jednu celinu i da kao takva crkva bude prezentovana i dostupna svim posetiocima – zaključio je Radičević. Zaključak profesora Radičevića ne zatvara temu o crkvi na Dvorinama, jer osim nje, treba da se istraži i građevina od koje je i započela cela ova priča. Podrumski deo tog takođe velikog objekta, dužine 19 i širine 10-ak metara, sačuvan je, a spratni nije. To je čitav kompleks i bila bi velika šteta, smatraju arheolozi, da se ne iskoristi taj objekat i stavi u neku funkciju, recimo muzej, u kome bi bili smešteni pokretni nalazi sa crkve na Dvorinama. Da sada ne otvaramo još jednu ništa manje zanimljivu temu, koju smo sasvim slučajno saznali, a to je mogućnost da je crkva iz doba Nemanjića možda podignuta na temeljima starije građevine. Još uvek se ne zna šta sve Venčac krije u svojoj utrobi i da li će ta planina mitskog imena, koje znači „vladarska kruna“, nakon svih istorijskih zbivanja i pohoda raznih naroda i civilizacija, u današnjem koliko toliko mirnom vremenu, otvoriti još neku riznicu.