Crnogorska kanasta

Državotvorni problem, odnosno, sukob srpskog i crnogorskog nacionalizma, istovremeno je i uzrok i okvir trenutne krize u Crnoj Gori i rastućih tenzija između zvanične Podgorice i zvaničnog Beograda. Ovih dana se nakon crkvenih službi i u organizaciji Mitropolije crnogorsko-primorske, na ulice crnogorskih gradova izliva savremena inkarnacija starih zelenaško-bjelaških podjela: pravi, vjerujući Srbi, protiv tzv. građana, soroševaca i Montenegrina, kojima Milo Đukanović hoće, „Bogu na sramotu“, da daruje „srpske svetinje“. Oštrica kritike je usmjerena ka vladajućoj eliti, koja je od 1997. godine prigrlila crnogorski nacionalizam koji je promovisao samostalnu i samobitnu Crnu Goru, nasljednicu Duklje i Zete. Crnogorski suverenisti i vladajuća struktura u Podgorici su tako viđenu državu formalizovali rezultatima majskog referenduma iz 2006. godine. Kao dio ovog državotvornog projekta suverenistička elita je smatrala da ima pravo na oživljavanje autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve, koja je ukinuta nakon aneksije Crne Gore 1918. godine. Ta želja se oslanjala na solidne temelje. Prije nego što je Kraljevina Crna Gora nestala s političke mape jugoistočne Evrope i odlukama takozvane Podgoričke skupštine bila anektirana od strane Srbije, Crnogorska pravoslavna crkva je bila nezavisna i autokefalna. NJu su činile dvije crkvene oblasti: Cetinjska arhiepiskopija i Zahumsko-raška eparhija. Na početku vladavine Petra II Petrovića NJegoša Crnogorska crkva je bila samostalna i nije bila „pod vlašću ni patrijarha (carigradskog) ni nekih drugih crkvenih poglavara“. U katalogu autokefalnih pravoslavnih crkava, Sintagma, iz 1851. godine, navodi se CPC kao autokefalna. Nešto kasnije se autokefalna CPC pojavljuje i u Katalogu koji je, po odobrenju Carigradske patrijaršije, objavljen u Atini 1855. godine. Pišući o odnosu crkava i država, o „spoljašnjoj administraciji crkvenoj“, i crnogorskoj crkvi kao jednoj od 15 autokefalnih crkava, arhimandrit Nikodim Milaš je koristio ovaj Katalog kao jedan od izvora. Prepiska Valtazara Bogišića i arhimandrita Nićifora Dučića iz 1873. godine može poslužiti kao ilustracija statusa i položaja CPC prije aneksije 1918. godine. Na Bogišićevo pitanje o njenom statusu, Nićifor Dučić odgovara da je ona „posve autokefalna i osobenu jerarhiju ima“. Prije 1918. godine, CPC je imala svoje organe uprave na čelu sa Svetim sinodom. Funkcionisala je na temelju nekoliko zakonskih akata, uključujući Ustav Svetog sinoda u Knjaževini Crnoj Gori (1903), Ustav Pravoslavnih konstistorija u Knjaževini Crnoj Gori (1904), i Zakon o Parohijskom sveštenstvu u Knjaževini Crnoj Gori (1909). Član 1, Ustava Svetog sinoda potvrđuje da „Avtokefalna pravoslavna mitropolija u Knjaževini Crnoj Gori, kao član jedine, svete, katoličanske apostolske crkve, kojoj je pastironačelnik i glava Gospod i Bog naš Isus Hristos, čuva i održava jedinstvo u dogmatima i u kanoničkim ustanovama sa svima drugima pravoslavnim, avtokefalnim crkvama, i ovo će jedinstvo ona čuvati i održavati do vijeka“. Status CPC je bio regulisan i Ustavom Knjaževine Crne Gore (1905). Član 40 Ustava konstatuje: „Državna vjera je u Crnoj Gori istočno pravoslavna. Crnogorska je crkva autokefalna. Ona ne zavisi ni od koje strane Crkve, ali održava jedinstvo u dogmama s istočnopravoslavnom Vaseljenskom crkvom“. Kratkotrajno prisvajanje Pećke eparhije i činjenica da je ova oblast pomenuta u Londonskom ugovoru (1913) kao integralni dio teritorije Kraljevine Crne Gore je bilo posljedica regionalnog angažmana vojnih snaga država Crne Gore i Srbije. Iako je bio uokviren retorikom nacionalnog oslobođenja, ovaj vojni angažman je po svojoj prirodi i cilju bio usmjeren ka zadovoljavanju imperijalnih snova i kolonijalnih ambicija obje države. Ove vojne operacije se takođe nazivaju Prvi i Drugi balkanski rat (1912-13). Prije 1918, imovinsko-pravni odnosi između crkve i države su bili regulisani tako da je država bila vlasnik, a crkva imala pravo korišćenja objekata i imovine. Kao što je to bio slučaj sa njegovim prethodnicima na crnogorskom tronu, do uvođenja reformi 1868. godine, u ime države Crne Gore, pravoslavnim vjerskim objektima i imovinom „kao sa svojim vlastitim dobrom, bez da ikome računa daje“ raspolagao je Knjaz Nikola I Petrović. Na Skupštini glavara, održanoj 1868. godine na Cetinju, objekti i imovina crkve su predati „upravi preosvećenog G. Ilariona, sadašnjeg Mitropolita crnogorskog“ uz uslov „da glava crkve pod bilo kakvim izgovorom, bez znanja vlasti, ne može ništa prodati, promijeniti ili darovati od onoga što crkvi prinadleži“. Pravo upravljanja, ali ne i pravo vlasništva, potvrđuje i Član 719. Opšteg Imovinskog zakonika za Knjaževinu Crnu Goru (1888): „Nepokretna dobra pravoslavnih crkava i manastira ne mogu se prodavati ili inače istupati bez naročitog dopuštenja državne vlasti“. Nadalje, pravo izbora mitropolita CPC po crkvenim i državnim zakonima pripadalo je kralju kao nosiocu najviše vlasti u državi. Prije toga, poglavare CPC je birao Opštecrnogorski zbor na predlog plemenskih lidera. Nakon aneksije Crne Gore 1918, Srpska pravoslavna crkva je istorizovala svoje pravo vlasništva nad crkvenim objektima i imanjima tako što se, između ostalog, pozivala na sastanak pravoslavnih poglavara iz novoformirane Kraljevine SHS. Poznat kao Zbor svih srpskih pravoslavnih arhijereja, ovaj sastanak je održan 13/26. maja 1919. godine, pet mjeseci nakon aneksije Crne Gore. Zbor je donio odluku o jedinstvu svih srpskih pravoslavnih crkvenih oblasti, i to je bila osnova za kasniji dekret regenta Aleksandra Karađorđevića (obznanjen 17. juna, 1920. godine, a objavljen u Glasniku, 14. jula 1920. godine) o Ujedinjenju svih pravoslavnih crkvenih oblasti u Kraljevstvu SHS. Da je ekonomski, a ne kanonski motiv bio pokretačka snaga ovog akta ujedinjenja crkava, pokazuje kanonsko pismo vaseljenskog patrijarha, Melentija IV i Svetoga sinoda Vaseljenske patrijaršije, obnarodovano 24. februara 1922. i zavedeno u protokolu pod brojem 1036. Ovim pismom se priznaje uzdizanje Srpske pravoslavne crkve Kraljevine SHS u nivo Patrijaršije, uz konstataciju da je ovaj čin „u saglasnosti više sa crkvenom ekonomijom (oportunošću), negoli sa preciznošću kanonskog reda“. Vlada Kraljevine SHS je, za ovaj čin, isplatila Carigradskoj patrijaršiji 1, 5 miliona zlatnih franaka. Trenutna kriza u Crnoj Gori je posljedica nezavršenog državotvornog projekta iz ranih 2000-ih, prihvatanja diskursa „prvo država, pa demokratija“ i odluke vladajuće strukture da se dometi i forme državotvorstva usklade sa njenim političkim i finansijskim interesima. Protesti povodom usvajanja Zakona o slobodi vjeroispovijesti svemu daju naglašen, ali neosnovan, vjerski i nacionalni ton („...ne damo ti hramove“..... „jedna familija“……). Pitanje je da li se ovim zakonom zaista nastoje oteti svetinje. Kao što su drugi već rekli, državno vlasništvo nad crkvenim objektima ne predstavlja značajan otklon od regionalne i međunarodne prakse. Italijansko Ministrastvo unutrašnjih poslova, na primjer, upravlja nekim vjerskim objektima. Takođe, Hrvatska je neke vjerske objekte klasifikovala kao kulturna doba i formalno ih stavila pod kontrolu države. Mislim da se, osim pitanja kontrole značajnih finansijskih prihoda, ovdje radi o sukobu oko pitanja državnosti i identiteta, i paralelno o naporu zavađenih strana da uspostave novi ili stabilizuju postojeći nivo političkog uticaja u Crnoj Gori. Oporezivanje finansijskih prihoda ili tzv. valorizacija atraktivnih lokacija od strane države, kojima sada gazduje SPC u Crnoj Gori, važna je tema koja zahtijeva ozbiljan pravni i zakonodavni tretman. Politički dio se primarno odnosi na predizborno jačanje pozicija vladajuće koalicije među rezigniranim suverenističkim glasačima, kao i homogenizaciju biračkog tijela koje podržava Demokratski front. Upitno je da li će bilo koji od ova dva politička aktera uspjeti u svojim namjerama. Protestne šetnje desetina hiljada vjernika su jasna poruka da je SPC u Crnoj Gori politička struktura koja hoće svoj jasno definisani komad vlasti. Takođe je jasno da mitropolit Anfilohije neće dopustiti da, osim njega, u Crnoj Gori postoji neki drugi lider crnogorskih Srba. Kao i ranije, vladajuća koalicija u Crnoj Gori je uspjela da razbjesni velikosrpske nacionaliste. Oni su, istini za volju, uvijek bili spremni za svađu o zastavi, himni, imenu i vjeri. Nakon incidenata u crnogorskoj Skupštini, može se očekivati da će zapadne liberalne demokratije dati podršku vladajućoj strukturi u Crnoj Gori da nastavi „očuvanje mira“. Stabilokratija u svom najčistijem obliku!