Kuda sa spomenikom kralju Dragutinu

Spomenik kralju Dragutinu visine oko četiri metra, rad skulptora Velimira Karavelića, naručila je crkvena opština iz Arilja sa namerom da bude postavljen u porti Crkve Svetog Ahilija u centru ove varošice. Reč je o zadužbini kralja Dragutina Nemanjića (1276 –1282), sagrađenoj i oslikanoj poslednjih godina 13. veka, koja pripada delu našeg spomeničkog nasleđa najvišeg značaja i međunarodnih vrednosti. Iako im je prema Zakonu o kulturnim dobrima Republike Srbije to bila obaveza, predstavnici crkvene opštine nisu o svom planu obavestili nadležnu instituciju, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture. Kao vlasnik ariljske crkve, SPC, odnosno, Crkvena opština u Arilju, nema prava da bez odobrenja nadležnog zavoda trajno menja izgled neposredne okoline spomenika kulture. Današnja porta Crkve Svetog Ahilija složeni je višeslojni lokalitet sa arheološki otkrivenim ostacima antičke rimske građevine, temelja male crkve podignute u vreme Svetog Save (posle 1220) za sedište Moravičke episkopije, koju je kralj Dragutin srušio i na istom mestu podigao novo, reprezentativno episkopsko zdanje, koje stoji i danas. U porti su izloženi ostaci većeg broja građevina iz različitih epoha, takođe otkriveni tokom arheoloških istraživanja. Oni rečito svedoče o životu manastira tokom njegove sedam vekova duge istorije. Deo porte koji nije arheološki ispitan, crkvena opština je odabrala za lokaciju spomenika kralju Dragutinu. Iz Republičkog zavoda upućeno je obaveštenje da ta parcela tek treba da se arheološki istraži. Međutim, i da je porta u potpunosti istražena, ona ne predstavlja odgovarajuće mesto za monumentalni, reprezentativni spomenik, o čemu govore stručni argumenti. Gradeći manastir u Arilju, kralj Dragutin sam je podigao sebi spomenik, prema običajima vremena u kojem je živeo. Zadužbina, crkvena građevina, podizala se za dušu, odnosno za njeno iskupljenje i u znak trajnog sećanja na ličnost ktitora i najbližih članova njegove porodice. U tom delu se funkcija crkvene zadužbine, čiji je smisao znatno složeniji – poistovećuje sa funkcijom spomenika, tj. memorijom. Ktitor je imao pravo da bude portretisan na zidu svoje zadužbine, kao što je slučaj i u priprati Crkve Svetog Ahilija, gde je kralj Dragutin prikazan kako drži model svoje crkve, stojeći sa bratom, kraljem Milutinom, i suprugom Katelinom. Upravo taj kraljev portret u fresko tehnici poslužio je kao uzor za savremenu skulpturu, koju je izradio Velimir Karavelić. Moglo bi se reći i da je freska na izvestan način replicirana u drugom mediju. Kada je reč o ideji da spomenik kralju Dragutinu bude postavljen u crkvenoj porti, treba imati u vidu da ni vizantijska, kao ni srpska srednjovekovna tradicija, ne poznaju koncept slobodno stojeće skulpture. Unošenje statue u taj, sakralni, prostor predstavljalo bi izraz nerazumevanja smisla ktitora kralja Dragutina i, uopšte, pravoslavnog crkvenog nasleđa srednjeg veka. Predstavnici opštine u Arilju predlažu da spomenik bude postavljen na gradskom trgu u neposrednoj blizini porte – čije će sadašnje ime, Trg partizana, biti promenjeno u Trg kralja Dragutina. Istu lokaciju predložili su i stručnjaci Republičkog zavoda, uz zahtev za obnovu zapuštenog trga. Za razliku od manastirskih i crkvenih porti, gradski trgovi su mesta na kojima se stolećima postavljaju spomenici znamenitim ličnostima. Na osnovu prethodno rečenog, pokazuje se da predstavnici crkvene opštine u Arilju nisu u pravu kada insistiraju na tome da se unutar porte Crkve Svetog Ahilija postavi monumentalni spomenik, koji tu ne pripada ni idejno, ni smisaono, ni estetski. Još su manje u pravu što odbijaju da spomenik bude postavljen u neposrednoj blizini, na gradski trg, koji je idealno mesto za dominantnu skulpturu kralja Dragutina, isklesanu u belom mermeru. Treba još jednom napomenuti da do neželjene situacije – spomenik je gotovo završen, a ne zna se gde i kada će biti postavljen – ne bi došlo da su se predstavnici crkvene opštine u Arilju obratili Republičkom zavodu pre nego što su se upustili u ostvarenje svoje, u osnovi nesumnjivo plemenite želje. Najzad, nemoguće je u ovom, „spomeničkom“ kontekstu prevideti aktuelne radove na beogradskom Savskom trgu, gde je iskopan temelj za postavljanje spomenika visine 25 metara u liku velikog župana, Stefana, Simeona Nemanje, koji će strašiti Beograđane, kao i svakog posetioca našeg grada, iole kultivisanog ukusa. Kao i u Arilju, i u slučaju Savskog trga reč je o neposrednom okruženju spomenika kulture (od velikog značaja), zgradi Železničke stanice u Beogradu, završenoj 1885. godine, po projektu arhitekte Dragutina Milutinovića. Bilo je stoga očekivano da nadležni Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda reaguje tom prilikom, i da, ako ništa drugo, makar ubedi ideologe i „ktitore“ da svedu spomenik visine solitera na dimenzije koje su približne ljudskim. Ovako zgradi Železničke stanice nije oduzeta samo funkcija, već će joj biti poništen i identitet, budući da će se vizuelno izgubiti pod senkom kolosa iz Rusije.