Pogled iz prvog reda

Dr Henri Kisindžer, savetnik za nacionalnu bezbednost (1969-1975) i državni sekretar (1973-1977) u administraciji dva američka predsednika, Ričarda Niksona i DŽeralda Forda, a pre i posle toga jedan od vodećih svetskih strateških umova po pitanju problematike međunarodnih odnosa, najistaknutiji zastupnik realpolitike i koncepta ravnoteže snaga u svetskoj politici, nezaobilazni guru mnogih američkih i svetskih zvaničnika, istovremeno jedna od najkontroverznijih istorijskih ličnosti savremene epohe, ali zasigurno najprepoznatljivije lice američke spoljne politike tokom decenija Hladnog rata, bez ikakve sumnje predstavlja ličnost čija svaka izgovorena i napisana reč odmah privlači pažnju ljudi širom sveta, kako laika, tako i profesionalaca, njegovih nepokolebljivih poklonika, ali i vatrenih kritičara. U svojoj bogatoj naučnoj, političkoj i konsultantskoj karijeri napisao je četrnaest knjiga u kojima se bavio najrazličitijim temama od evropske diplomatske istorije XIX veka i uloge nuklearnog oružja u Hladnom ratu, preko američke spoljne politike, problematike severnoatlantskih odnosa, Vijetnamskog rata i istorijata svetskog poretka, pa sve do dokumentarno bogatih memoara, i na kraju Kine, zemlje sa kojom je delio profesionalnu karijeru poslednjih 50 godina, a kojoj je i posvećen ovaj tekst. Knjiga „O Kini“, koja se pojavila na zapadnom tržištu još 2011. godine, a čiji srpski prevod smo, zahvaljujući zalaganju izdavača Klub PLUS, konačno dočekali ove godine, slično kao i sve druge Kisindžerove knjige, odmah je postala instant bestseler i privukla je nepodeljenu pažnju svih, pre svega zbog specifičnosti same tematike, odnosno intimnog pogleda na ulogu Kine kao velike sile kroz istoriju, ali i zbog sve napetijih odnosa između Vašingtona i Pekinga koji su do početka ove decenije eskalirali do razmera novog Hladnog rata. Mnogi su, uzimajući ovu knjigu u ruke, želeli ne samo da bolje spoznaju jednu drevnu civilizaciju i njenu specifičnu regionalnu i globalnu dimenziju, već i da bolje shvate svet oko sebe koji se neumoljivom brzinom menjao, a u kome Kina zasigurno igra jednu od centralnih, a vrlo verovatno i odlučujućih uloga. U tom kontekstu, mišljenje i savet čoveka koji je izgradio izuzetno bliske odnose sa pet generacija kineskih lidera i koji je sedeo u sobi kada se stvarala svetska istorija, nesumnjivo može biti od velike koristi, čak ukoliko se sa njim i ne biste uvek složili. Vrlo su retki svetski političari koje su kineski lideri otvoreno okarakterisali kao „velike stare prijatelje kineskog naroda“, a Henri Kisindžer je upravo postao jedna takva privilegovana istorijska ličnost. Knjiga koja je pred nama predstavlja autorov pokušaj da, iz perspektive političkih elita, ali uz duboko razumevanje kineske istorije i filozofije, pojmi i konceptualizuje ulogu koju Kina ima u regionalnom i svetskom poretku od antike do naših dana, kao i da razotkrije brojne nijanse kineskog političkog pristupa drugim zemljama. U tom poduhvatu Kisindžer se često oslanjao na sopstveno iskustvo, zvaničnog i nezvaničnog pregovarača sa kineskim liderima od vremena Mao Cedunga i DŽou Enlaja, pa sve do Hu Đintaoa i Ven Đabaoa, čijim se mandatom i završava ova knjiga. Prema tome, knjiga „O Kini“ u sebi sadrži elemente i memoara, i istorijskog istraživanja, i filozofskog promišljanja o različitim aspektima kineskog međunarodnog delovanja, pre svega posmatranog u kontekstu specifičnosti kineskog pogleda na svet i stvarnosti kineskog prisustva na azijskoj i svetskoj pozornici, ali i karaktera američko-kineskih odnosa, odnosno svih onih sličnosti koje su u jednom vremenu bile motor pozitivnih promena, kao što je to bio kvazisavez protiv SSSR-a, da bi postepeno počele da preovladavaju razlike koje su postajale tačka razdora u shvatanju dalje sudbine ovog bilateralnog odnosa. Ipak, kako svedoči i bivši državni sekretar, kineski i američki lideri su, barem do vremena kada je nastala ova knjiga, uglavnom uspevali da pronađu makar jedan zajednički imenitelj koji bi ove odnose održao na površini. Upravo je na stranicama ove knjige, a naročito u njenom prvom poglavlju, Kisindžer neposredno prikazao svu očiglednost suštinske nepodudarnosti dva duboko utemeljena istorijska pogleda na svet, oba zavijena u specifičnu formu izuzetnosti, među kojima je jedan, američki, često bio vođen žarom ideološkog prozelitizma, dok se drugi, kineski, uglavnom zadovoljavao ritualnim prihvatanjem kineske centralnosti i superiornosti njene kulture i institucija među susedima. Dok se Amerika svojim aktivnim ideološkim, političkim, vojnim i ekonomskim angažmanom, tek u skorije vreme, izborila za svoju lidersku poziciju u porodici zapadnih naroda, Kina se, kako to slika autor, milenijumima razvijala kao centralna zemlja Dalekog istoka koja vekovima nije imala nijednog ozbiljnog strateškog konkurenta na tom prostoru, dok je njeno kulturno i političko nasleđe iz korena oblikovalo sva okolna društva. Na ovaj način je još u antici bio uspostavljen svojstven sistem odnosa zasnovan na kineskoj percepciji bliskosti i hijerarhijske uređenosti, a koji je bio uslovljen stepenom usvajanja kineske kulture i institucija od strane neke zemlje. Međutim, kako sugeriše autor, u sudaru sa tehnološki nadmoćnijim zapadnim kolonijalnim silama i Japanom tokom XIX veka, kojim je otpočeo tzv. vek poniženja, iako Kina nikada nije napustila taj osećaj kulturološke univerzalnosti, ona je vremenom postala jedan od glavnih zagovornika evropskog koncepta suverenosti i jednakosti svih zemalja, kao i nemešanja u unutrašnju politiku drugih, na kojima dosledno insistira sve do naših dana. Isto tako, kroz čitavu knjigu Kisindžer jasno iskazuje svoje simpatije za izdržljivost i žilavost kineske civilizacije, države i naroda koji su milenijumima prolazili kroz brojne uspone i padove, često iskusili fragmentaciju zemlje, ali su uvek nalazili dovoljno snage da se ponovo uzdignu, prikupe razbijene delove i zauzmu mesto koje im pripada u azijskoj i svetskoj istoriji. Štaviše, ovo neskriveno autorovo divljenje je, iznad svega, rezervisano za način vođenja kineske politike uopšte, podjednako karakteristično kako za antičke kraljeve i potonje careve, tako i za komunističke lidere kao što su Mao i Deng Sjaoping. Taj opšti kineski politički stil, koji autor naziva smislenim i pragmatičnim, karakteriše sveobuhvatan i proaktivan pristup, ali koji se prvenstveno zasniva na dobroj psihološkoj pripremi, strpljivom prikupljanju snaga, posrednom delovanju i nadasve taktičkoj suptilnosti u izvođenju. Istovremeno, svaki problem se, iz kineskog ugla, pažljivo analizira u okvirima njegove političke, vojne i ekonomske celokupnosti, pre svega uzimajući u obzir sve parametre opšte situacije čija se dinamika neprekidno menja, dok konačni cilj najčešće nije uništenje suparnika već njegovo dovođenje u bezizlaznu situaciju gde bi bio prinuđen da prizna nadmoćnost druge strane. Po autoru, političke lekcije iz antike i paralele sa drevnim istorijskim iskustvom i te kako su igrale i igraju važnu ulogu u razmišljanjima modernih kineskih lidera, što je naročito bilo primetno tokom Maovog perioda, a u suštini nije karakteristično ni za jedno drugo društvo danas. Osim čestih ekskursa u dalju istoriju zarad pronalaženja adekvatnih primera kako bi se definisale neke opšte tendencije i principi u kineskom međunarodnom delovanju, najveći i najdragoceniji deo ove knjige čine autorovi susreti sa kineskim liderima tokom godina Hladnog rata zasnovani ne samo na njegovim memoarima, već pre svega na skoro deklasifikovanim arhivskim dokumenatima. Otvaranje prema Kini nesumnjivo predstavlja najveće diplomatsko dostignuće Niksona i Kisindžera, koje je pokrenulo suštinsko prekomponovanje tadašnjeg svetskog poretka. Tako na stranicama ove knjige vidimo žive predstave Maoa koji u maniru superiornog vladara-filozofa, poput Sokrata, eliptično izlaže strateške probleme, posredno im prilazeći, ali stalno gađajući u suštinu, uprkos tome što se često ponašao kao poslednji kineski car i činio katastrofalne greške; zatim DŽoua koji se nosio poput odmerenog i elegantnog konfucijanskog mudraca koji je unosio operativni balans u čitav sistem kojim je dominirao neprikosnoveni lider (skrivene paralele između Kisindžera i DŽoua); ali i Denga koji je svojom pragmatičnošću, praktičnošću i neposrednošću usmerio savremenu Kinu na put nastanka ekonomske supersile kojoj smo danas svedoci. Međutim, ono što se, isto tako, može primetiti u ovoj knjizi, provučeno kroz jednu dugu istorijsku vertikalu, jeste jasan Kisindžerov savet svim američkim liderima da Kina nije zemlja koja deluje pod pritiskom i da je takav pristup Pekingu, pre svega otelotvoren u pokušajima nametanja sopstvenih principa za jedino validne, sigurno osuđen na propast. Upravo u ovom periodu, u kome je i autor bio neposredni učesnik, kineski i američki lideri su delili vizionarsku usmerenost da se izdignu iznad problematičnog istorijskog nasleđa (problem Tajvana koji su kompromisno regulisala tri kominikea), prevaziđu ograničenja dnevnopolitičkih dešavanja (pitanje ljudskih prava i demokratije) i uspostave funkcionalan i sadržinski bogat politički, a potom i ekonomski odnos koji je obeležio naredne decenije i omogućio obema zemljama da neogrebane izađu iz hladnoratovskog perioda. Uprkos tome, obe strane su usput izgubile zajednički fokus, tzv. sovjetsku opasnost, koji ih je do tada čvrsto držala na okupu. Prevazilaženje žestokih nesuglasica oko tragičnih događaja na trgu Tjenanmen juna 1989. godine, kojima Kisindžer lično svedoči, a koje su pretile da u potpunosti skrajnu prethodnu pozitivnu dinamiku međusobnih odnosa, jasno stoji kao primer umešnosti tadašnjeg američkog i kineskog lidera, DŽordža Buša Starijeg i Đang Cemina, da u vreme ozbiljne krize iznađu konstruktivna rešenja koja nisu narušavala samu suštinu ovog specifičnog odnosa, a da se nijedna od strana nije zauzvrat odrekla svojih fundamentalnih principa. To je bila lekcija koju su i potonje američke administracije dobro naučile i, uprkos određenim iskakanjima oko pitanja ljudskih prava ili Tajvana, nisu je nikada napuštale. Na samom kraju knjige, prethodno zaokruživši istorijsku naraciju, Kisindžer, iz perspektive 2011. godine, upućuje pogled ka budućnosti američko-kineskih odnosa, osećajući da pred svetom predstoje vrlo neizvesna vremena, vremena koja je prošle godine na jednoj konferenciji on lično nazvao „podnožjem Hladnog rata“. Uvek istoričar do srži, on počinje da traži istorijske paralele, pre svega u napetim odnosima evropskih velikih sila, kao na primer Britanije i Nemačke u predvečerje Prvog svetskog rata, postepeno uvodeći diskusiju o tzv. Tukididovoj zamci, odnosno neminovnosti sukoba etablirane sile i sile u usponu. Ipak, autor ne drži traganje za takvim analogijama za ispravan pristup, smatrajući da događaji pred tadašnji svetski sukob nikako ne mogu da se doslovno preslikaju na situaciju u američko-kineskim odnosima u XXI veku, ma koliko nekome to delovalo opravdano ili privlačno. Kisindžer ne vidi ovaj važan bilateralni odnos kao igru nulte sume, niti smatra da je sukob neminovan kao u prošlosti, ma koliko Kina bila ekonomski i vojno jaka ili Amerika počela da gubi svoj primat, pre svega jer bi jedna takva vrsta sudara, po njemu, blokirala razvoj celokupnog azijsko-pacifičkog regiona za čitavu jednu generaciju i unazadila pozicije obe sile za isti period. Prema tome, kako smatra autor, direktno sukobljavanje i naprečac donete odluke zasigurno ne spadaju u kineski način vođenja spoljne politike, sem ako Peking prethodno ne bude sateran u ćošak ili opasno izazvan oko suštinskog pitanja suvereniteta i teritorijalnog integriteta. Takva situacija se, kako ukazuje ova studija, mora izbeći po svaku cenu, pre svega smanjenjem ideološkog naboja u međusobnim odnosima i uzajamnim prilagođavanjem agendi dve strane. Po Kisindžeru, Kina ima dovoljno unutrašnjih socijalnih i društvenih problema, isto kao i Amerika, a istovremeno ima ogroman interes u nesmetanom funkcionisanju međunarodnog političkog i ekonomskog sistema, da nikome u Pekingu nije u interesu da nasilno demontira svetski poredak, niti da odbije od sebe sve kineske susede, što bi predstavljalo vekovnu noćnu moru svih kineskih lidera. Međutim, isto tako, bivši državni sekretar je i te kako svestan da na obe strane ima „usijanih glava“ koje smatraju da je konačno došlo vreme da se isprave nekakve istorijske nepravde, čemu smo svedoci poslednjih godina, naročito na američkoj strani. To bi predstavljalo ozbiljnu opasnost da se, uprkos opštim stremljenjima, u krajnjoj instanci završi u najgorem mogućem scenariju direktnog sukoba dveju sila, makar on prvobitno bio samo socijalni, ekonomski i tehnološki. Zato on optimistično zagovara stvaranje šire pacifičke zajednice koja bi uskladila interese i težnje svih ključnih igrača na tom prostoru, a koja bi bila neposredni rezultat saradnje i, kako autor kaže, „koevolucije“ Amerike i Kine u cilju izgradnje nove regionalne bezbednosne arhitekture, gde bi, bez odbacivanja unutrašnje agende svakog od učesnika, mogućnost sukoba ipak bila svedena na minimum. U tu svrhu, autor se poziva na pouku njegovih ličnih odnosa sa Kinom kao jasnog uzora za današnje lidere. Ali, dok u Pekingu ponovo počinje da se neguje Maov imperijalni stil vođenja politike, dotle u Vašingtonu nema nikog sličnog Niksonu i Kisindžeru ko bi mogao da uputi pogled dalje od iskušenja dnevne politike i tačno predoseti dugoročne globalne trendove.