Konkretne utopije

Već gotovo dve decenije u regionu bivše Jugoslavije organizuje se nova generacija istraživača koja kritički preispituje i vrednuje dostignuća nekadašnje zajedničke države. Umrežavanje istraživača proizvelo je reprezentativnu izložbu u Muzeju moderne umetnosti u NJujorku (autori Vladimir Kulić i Martino Stirli, a traje do 13. januara), čiju refleksiju predstavlja međunarodni forum u Beogradu. U fokusu je arhitektonsko nasleđe SFRJ, u svetskim okvirima potpuno nepoznato poglavlje istorije arhitekture, iako bogatstvo produkcije, raznovrsne veze, visok kvalitet produkcije i intenzitet radikalnog eksperimentalnog rada na potpuno različitim nivoima, stavlja graditeljske jugoslovenske poduhvate posle Drugog svetskog rata u istu ravan sa svetskim dostignućima. Pored toga, arhitektonsko nasleđe Jugoslavije ima i sociološku dimenziju, jer nastaje kao deo šireg društvenog utopijskog projekta i direktna je i jedinstvena materijalizacija univerzalnog samoupravnog socijalističkog društva koje se gradilo sa verom u progres i nadom da je društvo moguće promeniti nabolje. Iz perspektive današnjih društava, ophrvanih različitim vidovima bezidejnih neoliberalnih predstava, koje u sferi arhitekture, prema rečima kustosa MOMA-e Martina Stirlija, sve više postaje samo slika luksuza za prestižne magazine, prikaz arhitekture koja svoj trajan kulturni doprinos daje kao deo šireg sociološkog projekta, vraća nas na pitanje suštinskih razloga i suštinskog smisla bavljenja arhitekturom. Svet u kojem je bilo moguće angažovano delovati u polju arhitekture predstavljen je u NJujorku u četiri velike teme: modernizacija, globalne mreže, svakodnevni život i identiteti, ali i četiri monografski organizovane celine posvećene formativnim jugoslovenskim arhitektonskim ličnostima, među kojima su Juraj Najdhart, Vjenceslav Rihter, Edvard Ravnikar i Bogdan Bogdanović. Modernizacija jugoslovenskog društva svoj arhitektonski odraz imala je u kreiranju teritorijalnih transformacija velikih razmera kakvi su Generalni urbanistički plan Beograda iz 1953. godine, Novi Beograd, regionalni plan za jadransku obalu, ali i primeni tehnoloških inovacija. Na primer, konstruktivni i skulptoralni potencijali betona kao materijala opredmećeni su u projektnim rešenjima Avalskog tornja ili Stadiona Poljud u Splitu. U modernizacijske arhitektonske projekte spadaju i objekti kulture, obrazovanja, zdravstva, među kojima je svakako ikonična zgrada Muzeja savremene umetnosti. Međunarodna pozicija Jugoslavije kao lidera nesvrstanih, omogućila je njenim građevinskim firmama da razviju brojne projekte širom sveta, posebno u mladim afričkim i azijskim nezavisnim državama, među kojima je interesantno delovanje kompanije Energoprojekt u Nigeriji, čiji je rad vodila žena – Milica Šterić, a koje je izazvalo istraživačku pažnju arhitekte Rema Kolhasa. Rekonstrukcija Skoplja posle zemljotresa 1963. godine i uloga arhitekte Kenzo Tange u svetskoj solidarnoj akciji obnavljanja grada je takođe deo priče o globalnoj poziciji jugoslovenske arhitekture, koja je imala i svoju hedonističku projekciju materijalizovanu u nizu turističkih objekata. Mnoge od njih realizovala je firma Turist komerc. Svakodnevni život bio je okružen originalnim i autentičnim dizajnom, oblikovanim predmetima koji su se nalazili u osmišljenoj stambenoj arhitekturi proizašloj iz kolektivnog delovanja čitave mikrokulture projektovanja. Najzad, kao skup heterogenih zajednica različitih nacionalnih, verskih i kulturnih osobenosti, jugoslovensko društvo se trudilo da te razlike balansira, što je u polju arhitekture proizvelo niz građevina koje su predstavljale spoj pojedinačnih identiteta i opšte kulturne sredine. Najspektakularniji segment, prema autorima izložbe, čini mapa najpoznatijih antifašističkih spomenika i spomeničkih kompleksa nastalih sa ciljem integracije kolektivnog istorijskog sećanja, u kojima jugoslovenska arhitektonska škola pokazuje sve bogatstvo različitosti i umetničkog eksperimentalnog duha.