Pravoslavlje u krizi

Pravoslavni svet preživljava novi raskol – između Ruske crkve i Carigradske patrijaršije. Povod je čin proglašenja autokefalnosti ukrajinske pravoslavne crkve od strane carigradskog patrijarha, bez konsultacija sa ostalim crkvama i protiv stava Ruske crkve, koja je do sada imala punu crkvenu jurisdikciju nad Ukrajinom. Ali, postoji i širi okvir raskola: pitanje sadržaja primata Carigradske patrijaršije među pravoslavnim crkvama, odnosno njen trud da ojača svoj položaj i, umesto prvog po slavi među jednakima, postane i prva po pravu odlučivanja, tako da bi vaseljenski patrijarh bio donekle sličan katoličkom papi. On, po sopstvenom shvatanju, ima „nespornu odgovornost da prosuđuje crkvene stvari svugde i daje im konačno rešenje“. Izgleda da je nerešavanje mnogih pitanja unutar pravoslavlja uverilo carigradskog patrijarha Vartolomeja da je pravoslavlju potrebno više funkcionalnih sposobnosti u vreme kriza, pa je rešio da preuzme odgovornost na osnovu pojedinih najstarijih kanona (čija je interpretacija sporna), a protivno novijoj praksi. Na terenu Ukrajine sukobila su se dva pogleda na koncept pravoslavne crkve. Prvi je saborski (koncilijaran), po kome lokalne crkve (njihovi sinodi) imaju pun autoritet odlučivanja na sopstvenim teritorijama o pravnim, kanonskim i disciplinskim pitanjima, dok je vaseljenski patrijarh prvi među jednakima (samo) po časti, a prema starim kanonima. Štaviše, svaki sinod ima svog patrijarha, koji je prvi među jednakima, i svaki funkcioniše nezavisno, kao autokefalan. Kod drugog sistema, vaseljenski patrijarh poseduje široki autoritet po svim kanonskim odlukama, zatim pravo žalbe i pravo da poništi odluke drugih patrijarha i njihovih sinoda, pa i da ne postoji mogućnost žalbe na njegove odluke. Saborsko-sinodalan sistem bio je na snazi kod većine pravoslavnih crkava tokom više vekova, dok se carigradski model razvija tokom poslednjih stotinak godina i relativizuje autokefalnost nacionalnih crkava, odnosno pokušava je svesti na običnu autonomiju. Danas Carigradska patrijaršija pokreće ista pitanja primata kao pape pre hiljadu godina, čiji je rezultat bila šizma između Rima i istočnih crkava. Svakako, radi se o velikom sukobu vizije crkve i njene ideologije. Pitanje je da li će pravoslavlje krenuti univerzalističkim putem, sa apsolutnim autoritetom koji nije nikome podređen ili će održati nasleđeno pravoslavlje zajednice autokefalnih crkava zasnovanih na konsenzusu. Po stavu vaseljenskog patrijarha, čak, Fanar poseduje potpuni autoritet nad crkvama u dijaspori, posebno u severnoj Americi i zapadnoj Evropi, a po principu da sve „varvarske zemlje“ pripadaju Vaseljenskoj patrijaršiji. Ovo je posebno osetljivo pitanje za zemlje sa znatnom emigracijom, kao što je Srbija, čije su crkve davno razvile svoje organizacije u dijaspori kako bi služile svojim vernicima u tuđini. Da je Fanar ozbiljan svedoči preuzimanje američkih eparhija, aleksandrijske, jerusalimske i ukrajinske patrijaršije od strane carigradske. Ali, o otporu svedoči odbijanje jedne ruske arhiepiskopije u Parizu, koja ne pripada zvaničnoj RPC, da se raspusti po nalogu iz Carigrada. Raskol između Moskve i Fanara je stvaran: Ruska crkva prekinula je sve odnose sa Carigradskom patrijaršijom. Više crkava, međi njima i srpska, podržalo je rusku, a nijedna carigradsku. Po pitanju primata, takođe nijedna nije podržala carigradsku, već dominira shvatanje da je potrebno šire koristiti skup poglavara svih pravoslavnih crkava (tzv. sinaksis) kao put za rešavanje teškoća. Kako reče mitropolit Jona, ukoliko prihvatimo papsko shvatanje crkve, zašto onda ne bismo pošli za Rimom već za Carigradom. Srpskoj crkvi nije lako. Kao i ostalima, nije joj bliska ideja moćnog carigradskog patrijarha koji ima prava da se meša u poslove lokalnih crkava. Ali, mora biti oprezna da ga ne bi izazvala na mešanje u stanje SPC u Severnoj Makedoniji i Crnoj Gori. A da tenzija postoji unutar SPC pokazala je skorašnja polemika vladika Irineja i Maksima.