Viole le Dik i srpsko nasleđe

Nedavni požar u pariskoj crkvi Notr Dam podsetio nas je na ličnost Ežena Emanuela Viole le Dika (1814-1879), pod čijim je rukovodstvom izvedena restauracija te srednjovekovne građevine, pola veka posle početka Francuske buržoaske revolucije 1789, u kojoj su stradale mnoge crkve širom Francuske, a među njima i Notr Dam. Komentarišući razorni požar u Notr Damu 15-16. aprila 2019, mnogi su pominjali Viole le Dika, po čijem je projektu izvedeno drveno dekorativno „koplje“, koje se srušilo i izgorelo. Ežen Viole le Dik bio je jedna od sasvim posebnih ličnosti uzbudljivog 19. stoleća. Budući pravo dete svoga, romantičarskog vremena, kao arhitektu zanimalo ga je nacionalno srednjovekovno, pretežno gotičko nasleđe, koje je dobro upoznao pre nego što je 1844, jedva tridesetogodišnjak, dobio šansu da rukovodi obnovom Notr Dama. Srećno uklopljeni vreme i mesto njegove pojave na istorijskoj sceni, kao i visoko društveno kotirano porodično zaleđe, pružili su Viole le Diku jedinstvenu mogućnost da svoju pasiju i talenat primeni u obnovama čitavog niza francuskih srednjovekovnih građevina prvog reda, u evropskim i svetskim okvirima: Notr Dam i Sent Šapel u Parizu, bazilika Sen Deni, katedrala u Amijenu, Mon Sen Mišel, srednjovekovni grad Karkason, neki su od najznačajnijih među njima. NJegova praksa docnije će biti snažno kritikovana, posebno u prvoj polovini, narednog, 20. stoleća, kada konzervacija i muzeologija postanu naučne humanističke discipline. Viole le Dik primenjivao je slobodno shvaćenu restauraciju kojom se gubi razlika između originala i restaurisanog dela, a kao rezultat se dobija falsifikat, jer posmatrač ne može da shvati gde se završava original, a gde počinje restauracija. Štaviše, Le Dik je primenjivao total-dizajn, savremenim jezikom govoreći, tj. restaurirao je sve elemente građevine, pa i uništene skulpture na portalima, kao i krhke, razbijene vitraže, a dodavao je elemente ukrasa, koji su mu se činili prikladnim, tako da je stvarao neku vrstu simbioze između nekada postojećeg i onoga što je bila njegova vizija originalnog umetničkog dela. Čuvene gargojle i demoni, postavljeni u višim zonama fasada Notr Dama, zahvaljujući fotografiji i filmu, u naše doba postali su popularni simboli najpoznatije srednjovekovne pariske crkve. Većina po inerciji podrazumeva da su to dela nepoznatog srednjovekovnog skulptora iz 13. veka, a zapravo su nastali u 19. veku, kao kreacija Viole le Dika, čiji je jak ego dozvoljavao sebi takav odnos prema originalu. Da li je način na koji je Viole le Dik restaurirao spomenike prihvatljiv u našem vremenu? Naravno da ne. Ne, nikako. A kako izgledaju restauratorski poduhvati na našoj baštini danas? Paradoksalno – a otuda i povod da se kaže neka reč o delu Viole le Dika – dešava se da u njima ponekad vidimo anahronizam, koji kao da je proizašao iz ugledanja na njegove odavno prevaziđene totalne obnove, umesto primene savremene konzervatorske teorije. Nasuprot zlatnom vremenu srpske spomeničke zaštite, između 50-ih i 80-ih godina prošlog stoleća, mi već duge tri decenije tonemo u prošlost. Restauracija i prezentacija danas neretko uključuju domišljanja neukih, ali i spremnost učenih i ambicioznih na raznolika „prilagođavanja“. Otuda, na trenutke izgleda kao da smo upali u neki vremenski portal i obreli se usred 19. stoleća, baš u vreme kada je Viole le Dik obnavljao Notr Dam. Rečeno ubedljivo ilustruje slučaj manastira Žiče. Pre petnaestak godina spoljna priprata Žiče „obnovljena“ je luksuznim, mermernim polihromnim podom, kao u zamišljenim carigradskim palatama, a u bočnim kapelama zasijali su bleštećebeli mermerni ikonostasi što „liče“ na srednjovekovne, po principu „lepših i starijih“. Tako biva kada, umesto profesionalaca iz službe zaštite, igumanija pravi planove, angažuje arhitekte i dodeljuje im zadatke, a država se, u liku tadašnje direktorke Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture, i nadležnog ministarstva, složi sa „projektima“. Sve to, uprkos činjenici da je reč o zakonom zaštićenom spomeniku od izuzetnog značaja za Republiku Srbiju, odnosno sve njene građane. Manastir Žiča jedinstveno je kulturno dobro, u kojem je Sava (Nemanjić) od 1219. godine stolovao kao prvi srpski arhiepiskop. Žiča je prvo sedište srpske arhiepiskopije u vreme kada je izvanredna saradnja između države i crkve bila jedna od najjačih poluga velikih uspeha prvih Nemanjića. U istorijskom i umetničkom smislu, to je neuporediv spomenik kulture, koji je veoma stradao u prošlosti, ali se njegove vrednosti i danas jasno mogu prepoznati, ukoliko ih ne zatrpamo savremenim „vizijama“, a la Viole le Dik. Srpska autokefalna crkva slavi ove godine osam stoleća svog postojanja. Tim povodom u Galeriji SANU predviđena je izložba u povodu ovog velikog jubileja. Bilo bi očekivano da izlagačko težište izložbe bude na istorijskim i umetničkim vrednostima Žiče, kao arhiepiskopskog sedišta, a posebno – na nedavno završenoj konzervaciji celokupnog ansambla žičkih fresaka (2017), izuzetnom višegodišnjem poduhvatu. Međutim, iznenađujuće, izložba u Galeriji SANU povodom 800 godina autokefalnosti SPC neće predstaviti manastir Žiču, sedište arhiepiskopije čiji se jubilej slavi, već, začudo – manastir Studenicu. Najzad, jedan od poslednjih upečatljivih primera restauracije „u stilu“ Viole le Dika, predstavljaju novokomponovane mozaičke ikone u Studenici i freske nad portalima priprate Manasije, i jedne i druge bespravno postavljene od strane igumana, odnosno igumanije. Na sreću, njih je lako ukloniti, samo to treba i učiniti. Od dela Viole le Dika deli nas otprilike vek i po. Stoga bi bilo krajnje neobično da ono služi kao uzor savremenim konzervatorima. Ipak, u vremenu u kojem je nastalo, bilo je visoko cenjeno, čak i od neistomišljenika. Nasuprot, ono što se danas neretko dešava našem nasleđu, plod je neznanja, provincijalizma, i/ili zatvaranja očiju, tj. „zaboravljanja“ naučenog. A to je nešto sa čime kao društvo ne bismo smeli da se pomirimo.