NASLOV: VETAR I MELANHOLIJA (Estetičko-teorijska istraživanja) AUTOR: MILOSLAV ŠUTIĆ IZDAVAČ: INSTITUT ZA KNjIŽEVNOST I UMETNOST, BEOGRAD 1998.

      Bogdan A. Popović
       Većinu eseja svrstanih u knjigu Vetar i melanholija njihov autor vidi kao estetička istraživanja. To je, dabome, razlog što svoju novu, desetu po redu knjigu priključuje nekolikim prethodnim, takođe estetičkim (O dirljivom, Lirsko i lirika, Odbrana lepe duše). Ili, nešto preciznije, većina eseja o kojoj je reč složena je jednim prirodnim i opravdanim redosledom. S početka, Šutić ispituje pojam estetskog koncentrišući pažnju prvo na prirodno lepo, zatim na ljudski lepo i, najzad, na umetnički lepo. Ova ga ispitivanja usmeravaju prema umetnosti koja je, kako je znano, specifično organizovanje estetskih činjenica. Ka pokušaju zasnivanja posebne discipline - filozofije i estetike književnosti - pokušaju realizovanom jednim teorijsko-istorijskim esejom. Svest o potrebi za estetičkim tumačenjem domaće književnosti će, tako, odrediti prirodu tekstova koji ovaj blok zaključuju: predmet im je delo najznačajnijih srpskih pisaca XX veka, Andrića i Crnjanskog... U završnici knjige su eseji o pevanju Momčila Nastasijevića, Rastka Petrovića i Branka Miljkovića koje autor broji u teorijske.
       Polazeći od nespornog paralelizma pojava u prirodi i stanja čovekove duše, Šutić utvrđuje da je vetar i melanholiju mogućno identifikovati kao "sanjareću melanholiju". Sanjarenje, pri tom, "neprestano vuče naviše, a melanholija naniže". U estetičkoj sferi upravo se melanholija ispoljava kao lirsko stanje svesti. Prirodno lepo je samo po sebi dato. Posredstvom stvaralačkog, estetičkog doživljaja - što će reći ostvarenom vezom između čoveka i prirode - ono se transponuje u umetnost. U suštini, umetnost - to su asocijacije. "Cilj je" - veli Šutić - "poleteti na metaforičkim ili simboličkim krilima asocijacija". S druge strane, gruba materija sama po sebi nije estetskog karaktera. Tek umetnički osmišljenu prepoznajemo je i stičemo saznanje o njoj. A prepoznavanje i saznanje su, po Aristotelu, osnova estetskog doživljaja... Za umetnost i, dakako, za religiju pojmovi estetsko i sveto su od temeljnog značaja. Iz razumljivih razloga Šutić ih promišlja na terenu slikarstva italijanske renesanse. Po njegovom mišljenju, svrhovitost sredstava likovnog izraza ponajpre valja prosuđivati naspram "unutrašnjeg značenja" i "imanentnog smisla" iz Biblije poteklih slikarskih motiva.
       Estetičke poglede Andrića i Crnjanskog analizira Šutić oslonjen na njihove eksplicitne iskaze i implicitno sadržana stanovišta. Kad je o Andriću reč, značenje, funkcija i međusobni odnosi estetičkih kategorija u njegovim delima svedoče da je ovaj pisac zastupao jednu integralnu estetiku. Između ostalog, ona podrazumeva vezu estetike sa drugim naukama. Za dela Crnjanskog je, međutim, karakteristično mnogostruko ispoljavanje estetike lirskog... Nastasijevićevi stavovi o bliskosti muzičke melodije i pesničke reči ponajviše privlače pažnju tumača. U vidu imamo pesnikovo shvatanje "poliritmičnosti", ostvarene u samoj strukturi tzv. maternje melodije. Umetničku vrednost i istorijski značaj poezije Rastka Petrovića odmerava Šutić prema učincima njenog osnovnog stvaralačkog načela - ekstaze shvaćene kao antipod lirskog. U pitanju je, u stvari, Rastkova antilirska pobuna, njegovo isticanje prioriteta telesnog u odnosu na duševno. Branko Miljković je, na kraju, predstavljen kao metafizički pesnik bez premca u modernoj srpskoj književnosti. Kao stvaralac apsolutne poezije, pri čemu ovaj višeznačni termin podrazumeva tematsko traganje za apsolutom koliko i apsolutizovanje pesničkog jezika. I, u krajnjoj konsekvenci, "apsolutizovanje poezije u odnosu na sopstveni život, ili na život uopšte".
       U mnogom pogledu presudan značaj u knjizi Vetar i melanholija ima teorijsko-istorijski esej "Prilog zasnivanju filozofije i estetike književnosti." Sam autor (u "Uvodu") naglašava da ovaj tekst ukazuje na njegovo kategorijalno, filozofsko i estetičko opredeljenje koje je "diktiralo metodologiju svih ostalih u knjizi zastupljenih tekstova"... Šutić je, dakle, želeo da realizuje filozofsko-estetičko-teorijsku sintezu, harmonično prožimanje više srodnih disciplinarnih pristupa. Bez sumnje ambiciozan i ništa manje zahtevan, njegov je poduhvat utoliko uspešniji ukoliko je dublje pronicao "interdisciplinarnu situaciju" filozofije, estetike i teorije književnosti. Sudimo li po ovakvom programu, njegova nova knjiga je očigledno u saglasnosti sa intencijama moderne nauke o književnosti. Uz to, ona je izvanredan doprinos tumačenju domaće književnosti. S obzirom na estetički, u ovdašnjim prilikama redak pristup književnim delima, pogotovu.