U raspravama o tome čime je bio obeležen 20. vek, retko se pominju velike čistke, režirani procesi. Na to nas je podsetila smrt jednog od političkih izgnanika

      Ovih dana se sa životne scene povukao, tiho kao što je i živeo, dr Miloš Žanko, ugledni hrvatski i jugoslovenski političar koga su, zbog preoštre kritike hrvatskog nacionalizma, osudili njegovi partijski drugovi na doživotno političko izgnanstvo.
       Ko je bio taj inkriminisani grešnik i zbog čega su ga nepoštedno kritikovali ne samo hrvatski šovinisti već i komunisti koji su se sa njima solidarisali?
       Pažnju široke političke javnosti privukli su njegovi članci, objavljeni u "Vjesniku" februara 1967. povodom famozne Deklaracije o položaju i nazivu hrvatskog književnog jezika, kojom su se Matica hrvatska, Društvo književnika Hrvatske i još šesnaest naučnih i kulturnih ustanova i organizacija Hrvatske obratili Saboru Hrvatske, Saveznoj skupštini i celokupnoj jugoslovenskoj javnosti.
       Na taj nacionalistički ispad, na koji su nacionalisti iz Udruženja književnika Srbije odgovorili Predlogom za razmišljanje, dr Žanko je reagovao oštrim tonom: "Nacionalno pitanje u rukama frankovaca, ustaša, mačekovaca i ostalih šovinista na ovoj našoj strani, a Karađorđevića, velikosrpske buržoazije, Stojadinovića, četnika i ljotićevaca na drugoj strani zajedničke nam šire domovine, postalo je strašno oružje bratoubilačkog rata u kojem su u mrkloj krvavoj i košmarskoj noći i magli pod koljačkim nožem ustaša i četnika nestale u poplavama ljudske krvi desetine i desetine tisuća nevinih ljudi, djece, žena i staraca."
       Tako intonirana kritika umnogome je doprinela da Izvršni komitet CK SK Hrvatske i plenarna sednica Socijalističkog saveza Hrvatske - posle izvesnih kolebanja, prihvate ocene iznesene u Žankovim člancima i izraze neslaganje sa nacionalističkom sadržinom Deklaracije. Valja reći da je i predsednik Tito pružio podršku Žankovim stavovima. Međutim, ubrzo se pokazalo da je to bila mera kratkog daha.
       Godinu dana kasnije Zajednica samostalnih pisaca Hrvatske pokrenula je mesečnik "Hrvatski književni list" u čijim prvim brojevima je najavila da će se boriti "za hrvatska načela" i "za hrvatsku nepatvorenu istinu". To je dalo povoda dr Žanku da po nalogu sopstvene savesti ponovo digne glas.
       Žankove priloge objavila je "Borba", kao organ Socijalističkog saveza Jugoslavije, ali joj je zbog toga upućena oštra zamerka političkog rukovodstva Hrvatske. Žanko je tada još bio pod zaštitom autoriteta predsednika Tita.
       Ohrabren Titovim razumevanjem Žanko je na Devetom kongresu SKJ (11-15. mart 1969), izašao s predlogom da se u kongresnu rezoluciju unese dodatak o potrebi "razvijanja jugoslovenskog socijalističkog patriotizma".
       Prateći i dalje sa zabrinutošću bujanje hrvatskog nacionalizma, oličenog u "maspoku", Žanko je napisao još jednu seriju članaka u kojoj je analitički dokazao da u "nacionalističkoj ludosti ima sistema". Međutim, to je bio početak kraja njegove političke karijere. Serija njegovih tekstova u "Borbi" završena je krajem novembra 1969, a tokom decembra održano je više zatvorenih partijskih savetovanja u Hrvatskoj na kojima su članovi Izvršnog komiteta objašnjavali štetnost Žankovih članaka jer kritikujući periferne manifestacije nacionalizma, odvraćaju pažnju od unitarizma kao glavne opasnosti.
       Sedam dana pre poznate Desete sednice CK SK Hrvatske učinjen je pokušaj da se Žanko ubedi da je na pogrešnom putu. Ali u višečasovnom razgovoru sa političkim rukovodstvom Hrvatske svako je ostao pri svom stavu. Presuda je bila kratka:
       "Neprihvaćanjem kritike koja je na Desetoj sjednici CK jednodušno izražena, drug Žanko je izabrao poziciju koja nije u skladu s politikom SK Hrvatske, a time i Saveza komunista Jugoslavije." Žanku je najteže palo to što je takav zaključak podržao i predsednik Tito kad su ga telefonom pozvali da ga obaveste kakvu odluku predlažu.
       Posle toga, sve je išlo po utvrđenoj matrici. Po hitnom postupku, dr Žanko je opozvan sa svih političkih i državnih funkcija, posle čega se povukao u neku vrstu političkog izgnanstva. To što je hrvatsko nacionalističko rukovodstvo posle nepune dve godine doživelo slom na poznatoj 21. sednici Predsedništva SKJ, nije ništa izmenilo u Žankovoj poziciji. Jednom osuđen i politički anatemisan "grešnik" ostaje večito izopšten.
       Pokazalo se to i kad su borci Hrvatske, 16 godina kasnije predložili da se Žanku dodeli Plaketa SUBNOR-a kao priznanje za "učvršćivanje bratstva i jedinstva naših naroda i narodnosti". Tada su iz mračnih dubina izronile snage koje su se istom strašću okomile na čoveka koji je živeo povučeno u nametnutoj političkoj izolaciji. Hrvatski nedeljnik "Danas", u nepotpisanom kurzivnom članku kritikovao je borce što su tom inicijativom zanemarili odluke Desete sednice CK Hrvatske koja je, prema oceni "Danasa", imala "šire političko i strateško značenje".
       Redakcija NIN-a i pisac ovih redova nisu polemisali s kolegama iz "Danasa", ali su podržali ideju o dodeli plakete. U NIN-u od 3. avgusta 1986. objavljen je komentar pod naslovom "Žanko", koji je završen konstatacijom: "Borcima Hrvatske pripada zasluga što su povukli prvi i pravi potez. Na ostalima je da razmisle da li će se i dalje suprotstavljati nastojanjima da se konačno ukloni maska kojom su nacionalisti svojevremeno prekrili politički lik dr Miloša Žanka. Jugoslovenska javnost to s razlogom očekuje."
       Ideju o potpunoj rehabilitaciji dr Žanka podržali su i drugi listovi i o tome je objavljeno mnogo tekstova.
       Danas sve to pripada prošlosti zbog koje dr Miloš Žanko nije imao razloga da se stidi što se ne može reći i za one koji su mu nametnuli političku anatemu do smrti. Ovaj svet, ovakav kakav je, on je napustio čista obraza i mirne savesti, uveren da se za svoju užu i širu domovinu i njihov prosperitet časno borio.
       Ostaje, ipak, otvoreno pitanje da li će politička anatema, kao bolest koja je karakterisala 20. vek, biti na snazi i u sledećem milenijumu?
      
       MILOŠ MIŠOVIĆ