NIN Reklama
Oznaka i datum izdanja
Naslovna stranaPretrazivanjeArhivaRedakcijaProdaja
Naslovna strana broja

Renesansna svestranost

Slavu je stekao kao filozof, a bavio se fizikom, matematikom, biologijom i paleontologijom. Pisao je poeziju i čitavog veka ostao romantičan i naivni ljubavnik, večiti kandidat za ženidbu koji se nikada nije oženio

      Ove godine 6. aprila (25. marta po s.k.) navršilo se 125 godina od rođenja jednog od najznamenitijih srpskih filozofa i profesora Beogradskog univerziteta Branislava Petronijevića, koji se pre četiri i po decenije (4. marta 1954) preselio u istoriju i legendu. Petronijević nije bio samo filozof već čovek renesansne univerzalnosti. Uspešno se bavio i prirodnim naukama: fizikom, matematikom, biologijom i paleontologijom, a pisao je i poeziju.
       Rođen u Sovljaku kod Uba, nižu gimnaziju učio je u Valjevu, a višu u Beogradu, izdržavajući se od kondicija koje je davao đacima iz imućnih beogradskih kuća. Ipak je bio najbolji đak u generaciji, prvi oslobođen maturskog ispita 1894. Iste godine s njim je maturirao i Aleksandar Belić. Nastavio je školovanje na Medicinskom fakultetu u Beču zato što je dobio stipendiju za te studije. Zalaganjem poznatog književnog kritičara i profesora filozofije na Velikoj školi Ljubomira Nedića, Ministarstvo prosvete dozvolilo je Petronijeviću da napusti medicinu i da se u Lajpcigu upiše na studije filozofije (s pola stipendije), koje je uspeo da završi za tri godine. Već u maju 1898. godine na istom univerzitetu odbranio je doktorsku disertaciju: Der Satz vom Grunde (Stav razloga), koja je iste godine i objavljena na nemačkom jeziku. Mentor mu je bio profesor Johanes Fokelt.
      
       Principi metafizike
       Na odbrani teze predsednik komisije rekao je Petronijeviću: "Vi ste oštrouman, dubok i konsekventan mislilac. Komisija se nada da ćete vi postati prvi filozof na Balkanskom poluostrvu." "Zahvaljujem uvaženoj Komisije na njenim dobrim željama" - odgovorio je Petronijević - "ali gospodine Gehajmrate, ja se nadam i višem od toga." "Što se mene tiče, može i više", složio se predsednik Komisije. U svojoj Autobiografiji Petronijević je kasnije naveo da je već u njegovoj tezi kad mu je bilo 23 godine postavljen jasan začetak njegovom osnovnom učenju u metafizici koje će izložiti u svome glavnom delu Principi metafizike, objavljenom u dva toma na nemačkom 1904. i 1911. godine. To delo prevedeno je na srpski jezik nakon tri decenije od autorove smrti, 1985. godine!
       U leto 1898. Petronijević se vratio u Beograd s doktorskom diplomom i štampanom tezom na nemačkom jeziku. Zatraživši državnu službu u Ministarstvu prosvete, rečeno mu je da ga ne mogu postaviti za gimnazijskog suplenta (pripravnika), jer nije imao osam već samo šest semestara provedenih na Filozofskom fakultetu. Ipak, postavljen je u Treću beogradsku gimnaziju da predaje nemački jezik i filozofsku propedeutiku. Zahvaljujući i novim radovima koje je objavio iste godine u našim uglednim časopisima i zalaganju Ljubomira Nedića, Petronijević je izabran za docenta Velike škole na Katedri filozofije, da bi već naredne godine pre navršenih 25 godina života, postao vanredni, a od 1903. i redovni profesor u to vreme najviše škole u Srbiji (od 1905. Univerziteta).
       Prema enciklopediji, Petronijević se ubraja u najistaknutije jugoslovenske filozofe prve polovine 20. veka, ali se može reći da je on taj primat zadržao i u drugoj polovini ovog veka. Pored toga što je sistematski obradio veliki broj pitanja iz filozofije, ogledao se uspešno i na problemima matematike i fizike, paleontologije, biologije i psihologije, a posvetio je pažnju i filozofiji poezije (Lav Tolstoj i njegova etička doktrina - Tolstojeva teorija umetnosti; Filozofija u 'Gorskom vijencu' i 'Luči mikrokozma'). Više radova ima i o istoriji nauka. Svoja dela prvenstveno je objavljivao na stranim jezicima (nemačkom, francuskom, engleskom) i čini se da je veći naučni ugled uživao na strani nego u vlastitoj sredini. Dovoljan dokaz za to je i činjenica da brojna njegova dela sve do najnovijeg vremena nisu bila ni prevedena na maternji jezik. Izdavanjem njegovih Izabranih dela u 12 knjiga u toku 1998/99. godine u Zavodu za udžbenike i nastavna sredstva, s dodatnom knjigom: Uvođenje u filozofsko i naučno delo Branislava Petronijevića, stvoreni su uslovi za celovitiju i pravedniju recepciju njegovog stvaralaštva ne samo u domenu nauke i kulture nego i kod šire obrazovane publike. (Njegova izabrana dela sačinjavaju knjige: 1. Metafizičke rasprave; 2. Principi metafizike I; 3. Principi metafizike II; 4. Teorija saznanja; 5. Od Zenona do Bergsona - Članci i studije iz istorije filozofije; 6. Istorija novije filozofije; 7. Spisi iz praktične filozofije; 8. Psihologija; 9. Prirodnjački spisi; 10. Naučni spisi (matematika, mehanika, fizika); 11. Rezime filozofskih i naučnih radova i 12. Autobiografija, Poezija, Prepiska).
      
       Rasprava o sreći
       Kao filozof Petronijević je izgradio svoje vlastito učenje, tzv. Empirioracionalističku spoznajnu teoriju, a samog sebe smatrao je za "rođenog metafizičara". Između ostalog, zapisao je: "Mučim se jednako da pronađem kakav kamen mudrosti, ali badava, ne ide: baš smo mi metafizičari slični sa alhemičarima: samo će valjda biti razlike u sreći i u uspehu." Proučavaoci Petronijevićevog dela i njegove teorije vide u njoj uticaj Dž. Loka, E. Hartmana, takođe i Spinoze, Lajbnica i Berkleja, jer je s njihovom filozofijom kritički suočavao svoje metafizičko stanovište, koje je nazvao Monopluralizam. To stanovište je povezao sa vlastitom verzijom "diskretne geometrije", takođe sa sopstvenom Empirio-racionalističkom teorijom saznanja i nedovršenom evolucionističkom filozofijom prirode.
       U etičkim shvatanjima Petronijević je takođe nastojao da izgradi originalnu teoriju "Malizma, perspektivnog indiferentizma i transcendentnog optimizma". Razmatraući pitanje ljudske sreće, to jest da li je sreća moguća, ističe: "Ako pod srećom podrazumevamo život pun radosti, život u kome ne samo preovlađuju jake emocije nego u jakim emocijama zadovoljstva znatno premašuju bolove, takva sreća nije moguća. Ako pak pod srećom podrazumevamo relativnu sreću, sreću svesnog života bez jakih zadovoljstava, ali i bez jakih bolova, onda je takva sreća moguća. Nju je moguće ostvariti, iako samo izuzetno, i u današnjem stadiju kulturnog života čovečanstva."
      
       Paleontološka otkrića
       Osim teorijskih Petronijević je napisao i niz zanimljivih popularno-naučnih dela, a posvetio je pažnju i istoriji nauke i velikim naučnim otkrićima: Njutnovom zakonu gravitacije, Vermerovom i Galovom otkriću planete Neptun, Mendeljejevom otkriću periodičnog sistema elemenata i drugom. Petronijevićeve vrlo informativne i pregledno pisane Istorija novije filozofije i Osnovi logike doživeli su više izdanja i dugo vremena su služili kao univerzitetski udžbenici.
       Petronijević je svetsku afirmaciju postigao i kao prirodnjak - paleontolog. Živeći u emigraciji u Londonu za vreme Prvog svetskog rata, proučavao je u Britanskom muzeju izložene eksponate - fosile nekih preistorijskih životinja. Otkrio je nepoznate do tada delove kostiju i podatke o poreklu i razvoju pojedinih životinjskih vrsta (i ptica). Postavio je i Zakon nekorelativnog razvitka koji negira Kivijeov Zakon o korelativnom razvitku. Petronijevićeva otkrića (neka je objavio u zajedničkom radu s engleskim prirodnjakom Vudvardom) u ono vreme senzacionalno su odjeknula u naučnom svetu, a prema sudu stručnjaka i danas su manje-više priznata.
       Petronijević je bio u ličnim vezama s brojnim evropskim filozofima, posebno s Anrijem Bergsonom, najznačajnijim francuskim filozofom 20. veka. Učestvovao je s referatima na raznim međunarodnim skupovima filozofa. Povodom njegovog učešća na VIII internacionalnom kongresu filozofa u Pragu 1934. godine, u prilici smo da objavimo jedno Petronijevićevo nepoznato svojeručno napisano pismo dekanu Filozofskog fakulteta u Beogradu, radi finansijske pomoći za učešće na kongresu:
       "Gospodinu Dekanu Filozofskog fakulteta,
       Kako zvanična delegacija koja će učestvovati na osmom internacionalnom filozofskom kongresu u Pragu nije od Ministarstva Prosvete dobila sumu koja bi bila dovoljna za svih deset delegata, to je potpisanome čast zamoliti Gospodina Dekana da iz sredstava Ćelovićevog fonda omogući odlazak izabrana dva delegata filozofskog fakulteta na kongres. Potrebna suma iznosi 10 000 dinara. Prvog jula 1934, u Beogradu. S poštovanjem, dr Branislav Petronijević, šef delegacije".
      
       Ceo život u dva hotela
       Suma koju je Petronijević tražio dosta je velika i ne znamo da li je dodeljena u traženom iznosu. Iz uvida u izveštaje Zadužbine Luke Ćelovića, vidi se da nije dodeljivana suma veća od šest hiljada dinara za slične namene, čak i za istraživanja koja su trajala duže vreme...
       Uz Petronijevića drugi delegat za kongres sa Filozofskog fakulteta bio je Dušan Nedeljković, tada vanredni profesor u Skoplju. Njegova tema na kongresu bila je Pregled ukupne jugoslovenske filozofije. (Uzgred da dodamo da je i on, kao i Petronijević, doktorirao sa 23 godine života, s tezom: La philosophie naturelle et relativist de R.J. Boskovich). Petronijevićeva tema je bila; Finitisme et Monadologie. Ranije je bio običaj na skupovima filozofa da se jezik zemlje domaćina prihvatao kao službeni. Međutim, u Pragu su neki filozofi iz zapadne Evrope smatrali da bi filozofi iz malih zemalja trebalo da se priključe nekom od već utvrđenih sistema poniklih u zapadnim zemljama i nisu dozvolili da se na kongresu koristi i češki jezik kao službeni. Smatrajući da ima svoj vlastiti filozofski sistem, Petronijević je, iz protesta, deo svoga referata pročitao na srpskom jeziku, mada je veoma dobro znao svetske jezike: nemački, engleski, francuski, na kojima je objavljivao većinu svojih dela.
       Petronijević je pre Prvog i Drugog svetskog rata bio jedna od znamenitosti Beograda i zbog svojevrsnog ponašanja. Čitavog veka ostao je romantični i naivni ljubavnik, večiti kandidat za ženidbu, ali se nije nikada oženio. Do 1941. godine živeo je u hotelu "Srpska kruna" (zgrada današnje Biblioteke grada Beograda) a posle oslobođenja u hotelu "Balkan". Tu je i slavu slavio i goste primao, pomalo i iz zavisti izložen potcenjivanju nekih intelektualnih krugova. U romanu Milovana Vitezovića Simfonija Vinaver, Petronijević je duhovito prikazan kao jedan od istaknutijih romanesknih likova. O njemu postoje i brojne anegdote, što takođe govori o njegovoj osobenosti.
      
       VASO MILINČEVIĆ


Copyright © 1996-2003 NIN - redakcija@nin.co.yu