NAZIV: Tradicionalni esencijalizam i pluralizam (društvo, država, hrišćanstvo)
AUTOR: Slobodan Divjak
IZDAVAČ: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 1999.

      Nenad Daković
      
       Problem odnosa društva i države nalazi se već dugo u sferi mog užeg interesovanja. Usled toga sam u svojoj prvoj knjizi "Roba i revolucija" (1985) posvetio znatan deo prostora razmatranju Marksovog pristupa tom problemu - veli Divjak u Uvodnoj napomeni za ovu svoju knjigu. Iako je ovaj "politički problem" doista samo jezgro ovog ogleda, njegova samopercepcija ili samoistorizacija, u stvari, redukuje njegov stvarni teorijski domašaj. Da je ostao samo na razmatranju ovog klasičnog teorijskog pitanja unutar političke filozofije, kome su posvećene tolike studije, Divjakov ogled bi bio u granicama (uostalom kao i mnogi drugi) jedne teorijske discipline.
       Međutim, odnos društva i države ovde je samo pokretački princip dalekosežne genealoške analize modernog načina života, koja uspeva da pokaže da samoidealizacija modernosti u svojim krajnjim implikacijama otkriva ovaj odnos, ne kao princip jedinstva, ili totaliteta, odnosno uma, kao kod Hegela i Marksa, otkrivajući nasuprot tome moderni svet kao svet bez utemeljenja ili uma. Tako je studiozna analitička interpretacija, među najuspelijima u našoj filozofiji, ovog problema utemeljenja, odnosno uma u modernom svetu života - stvarni teorijski domašaj ove rasprave. Šta Divjak nastoji da pokaže?
       Pravo je pitanje, koje postavlja ovaj ogled, zašto Hegel i Marks ne dosežu modernu razdvojenost države i društva, odnosno ovu razdvojenost, ili razliku uopšte, koja se pokazuje kao svet bez temelja, ili svet bez uma? Zašto Hegel i Marks nisu uspeli u filozofskoj artikulaciji modernog sveta čiji princip nije, kako se pokazalo, jedinstvo ili totalitet, nije um nego razlika, ili razdvojenost, nije supstancija, nego pluralizam ili razlika? Gde su koreni ovog promašaja ili samoobmane, ove teorijske iluzije koja je politički uslovila moderan svet života? Gde su temelji modernog sveta života? Za Hegela, to je sam hrišćanski princip, odnosno filozofija "kao odnos Boga prema samome sebi", "samorazvoj Boga kao unutrašnji momenat pojma", "postavljanje principa unutrašnjosti na njegovu najvišu potenciju". Zato se, prema Hegelu, "Zapad na svetom grobu razišao sa Istokom, jer je Hristov grob prazan, jer je Hristos savladao svoju prirodnost i konačnost. Tek kao Duh Bog je jedinstvo objektivne (Otac) i subjektivne (Sin) istine". Zato je za Hegela Bog supstancija koja je (moderni) subjekt iako je već hrišćanstvo razdvojilo religiju i prirodu i postalo moderni princip razlike a ne unutrašnjeg jedinstva, o kome govori Hegel. Prema Marksu, robna razmena je transcendentalni privid modernog sveta: podudarnost potrebnog rada i viška rada, ovaj "misticizam robnog sveta" zatvara ovaj svet u objektivnu iluziju nad kojim čovek više nema kontrolu. Tako se pokazuje da se unutar uma kao zatvorenog totaliteta ne može više misliti "načelna novost moderne epohe" čiji princip nije jedinstvo nego razlika, "socijetacija" a ne društvo, kako je govorio Georg Zimel, koga na kraju pominje Divjak.