NAZIV: Pjevanija crnogorska i hercegovačka Sime Milutinovića Sarajlije
AUTOR: Nenad LJubinković
IZDAVAČ: Rad-KPZ Srbije, Beograd 2000.

      Bogdan A. Popović
      
       Studija Nenada LJubinkovića razvija se dvama tokovima koji se neprestano ukrštaju i, neretko, sjedinjuju. Zadatak prvog, disciplinarnog toka (proučavanje narodne poezije) ostvaruje se prevrednovanjem i rehabilitacijom sakupljačkog rada Sime Milutinovića Sarajlije (1791-1847). Drugi, širem krugu čitalaca zanimljiviji tok, obelodanjuje istorijske, društvene, kulturne okolnosti koje su neposredno uzrokovale zaborav svekolikog njegovog stvaranja.
       Studija o kojoj ide govor najvećma se koncentriše na budimsku (1833) i lajpcišku (1837) Pjevaniju. Na dve Milutinovićeve zbirke narodnih pesama osuđene i, kako autor veli, prokažene bez ozbiljnijeg kritičkog osvrta. Štaviše, Milutinović je krajnje neopravdano svrstan među pisce o kojima su, bezmalo sto godina, informacije sticane preko "bibliografskih beležaka u pregledima, ili pak, istorijama literature", a ne direktno, posredstvom njegovih dela. O tome svedoči iscrpan LJubinkovićev uvid u kritičku recepciju Sarajlijinog rada koja, u punom značenju termina, to počinje da biva tek od monografije Vladana Nedića Sima Milutinović Sarajlija (1959). I, što je od najvećeg značaja, uporednom analizom dveju Pjevanija, prvih celovitih i štampanih zbirki narodnih pesama iz Crne Gore i Hercegovine, LJubinković utvrđuje i elaborira ceo niz dokaza njihove nepobitne i mnogostruke vrednosti. Nedvosmislen je, stoga, zaključak da su ove dve zbirke dopuna Vukovom sakupljačkom radu i da, u zajedništvu s njim, sliku stanja epskog pevanja na prostorima srpsko-hrvatskog jezika u drugoj i trećoj deceniji XIX veka čine celovitom.
       Kako se, ipak, moglo dogoditi da pesnik speva Srbijanka, kojim se Gete oduševljavao, autor drama Vožd Karađorđe, Dika cernogorska, Tragedija Obilić, pisac Istorije Crne Gore i Istorije Srbije od 1813. do 1815. bude i u svom i u potonjem vremenu do te mere zanemaren?
       Sva je prilika da je presudnu ulogu odigrao rivalitet između Vuka i Sarajlije u kome su se ispoljile razlike u jezičkim pitanjima, ali i neuporedivo opasnije i dalekosežnije političke intrige. Ono što je Vuk započeo, sledbenici su dovršili... Razloge osporavanja ovog pisca podjednako valja tražiti u crnogorskom razdoblju njegovog života i rada u kome je stvorio većinu svojih značajnih dela. LJubinković, naime, tvrdi da je istorijski trenutak umnogome odredio način na koji je Sarajlija sakupljao i u zbirke svrstavao narodne pesme, da su njegove drame podrazumevale političku funkciju, o Istoriji Crne Gore da i ne govorimo. Posredi je, razume se, bila državotvorna funkcija - vreme je to u kome stara Crna Gora (četiri nahije) teži jedinstvu sa brdskim plemenima. Bez obzira na njihovu književnu ili naučnu vrednost, izvan datog istorijsko-političkog događanja, ova je dela nemogućno na pravi način razumeti i tumačiti. NJegoševom dolasku na vladičanski presto sledile su izmenjene političke prilike, staru Crnu Goru je trebalo osnažiti kao nesporno, kohezivno središte vaskolikog crnogorstva. Sarajlijina dela su, tako, postala gotovo kontraproduktivna. Koncept Ogledala srpskog, zbirke epskih pesama koju je NJegoš sastavio, dobrim je delom polemičan u odnosu na Sarajlijine Pjevanije.
       Analiza i vrednovanje obimnog korpusa narodnih pesama sakupljenih u vreme "ranog" Vuka čine LJubinkovićevu studiju izvanrednim doprinosom našoj nauci o usmenom narodnom stvaralaštvu, kulturnoj baštini u celosti. Učinci njegovog osvetljenja jednog egzemplarnog slučaja prožimanja umetničkog (književnog, posebno) i političkog delovanja nesumnjivo su poučni i aktuelni. Sudimo li po crnogorskim temama kojima je bio preokupiran, Sima Milutinović Sarajlija je i te kako živ pisac.