NAZIV: Jevrejski almanah
GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK: Simha Kabiljo-Šutić
IZDAVAČ: Savez jevrejskih opština Jugoslavije, Beograd 2000.

      Bogdan A. Popović
      
       Pune četrdeset četiri godine Savez jevrejskih opština Jugoslavije raspisuje nagradni konkurs za radove sa jevrejskom tematikom. Učesnici konkursa, baš kao i članovi žirija, bivali su pripadnici zajednice o kojoj je reč, koliko i oni koji to nisu. Mnogi među njima jesu autori velikog ugleda, ili oni koji su bili na putu da takav ugled steknu. Jubilarni broj "Jevrejskog almanaha", časopisa čije je izlaženje obustavljeno 1970, sadrži nagrađene i neobjavljene radove sa konkursa raspisanih od 1971. do 1996. godine... Sudimo li po većini tekstova, zadana tematika proizlazi iz besprimerno tragičnog iskustva jevrejskog naroda od vremena izgona iz domovine praotaca zaključno sa Drugim svetskim ratom i holokaustom. Po sebi je razumljivo da je, u tekstovima grupisanim u tri odelita bloka, obrađena na različite načine i sa različitim učincima.
       Recimo, tekstovi u trećem bloku - istorijsko-memoarska građa, hronike i sećanja - pretežno su dokumentarnog karaktera. I, kao takvi, i te kako vredni. Među ovim tekstovima se izdvaja izvanredno toplo pisan životopis bosanske Jevrejke Rahele Albahari ("Naša nona Rahel" Judite Albahari-Krivokuća) koja je, zahvaljujući unutrašnjoj snazi i poverenju u Božiju promisao, svoj prividno neizuzetan život preobratila u život sa misijom simboličkih svojstava. Zanimljivo su zamišljeni i hvarski zapisi sa grupnog letovanja ("Most dug pola vijeka" Davida Parda), kombinovani sa sećanjima na internaciju skoro pola veka ranije preživljenu na istom ostrvu. Potresna svedočenja zatočenika koncentracionih logora teško je čitati drugačije do sa užasom se pitajući da li su ljudska bića bila kadra tako nešto da smisle i učine. Jedan od mogućnih, potvrdnih, odgovora na ovo pitanje nalazimo u foto-dokumentu Matiasa Hanaua "Neke slike iz foto-albuma Šoe", i raportima esesovaca koji pedantno zapisuju načine i rezultate sprovođenja "akcije sistematskog čišćenja" u Litvaniji i Letoniji (stotine hiljada ubijenih ljudi, žena, dece) ne propuštajući da svoje izveštaje ilustruju serijom fotografija mal'te ne svih etapa egzekucije (uključujući svlačenje i prisilno poziranje žena uoči streljanja). Autorov komentar sadrži i dodatnu informaciju: "Prilikom ubijanja Jevreja... nisu samo nemački vojnici dolazili da fotografišu. Subotom i nedeljom dolazile su i čitave porodice Litvanaca, i stajale satima posmatrajući streljanje, dok su deca čavrljala i lizala sladolede."
       Na književne tekstove (drugi blok) primenjujemo drugačija merila. O njima sudimo po meri stvaralačkog uobličavanja, pa i "nadilaženja" opsesivne teme. Ponajpre se, na tom smeru, doimaju kratka proza Davida Albaharija (Moj deda, kantor u N.), odlomci iz romana Antonija Jerkova (Veliki tjedan) i Muhameda Kondžića (Pletači krletki), kao i priče Ivana Slišurića (Ogledalo Rut Miler) i LJubice Arsić (Šest žena Isaka Singera)... Množina publicističkih, ili nauci bliskih tekstova (prvi blok) obrađuje naseljavanje Jevreja u krajeve bivše Jugoslavije, život i razvoj njihove zajednice u promenljivim uslovima i okolnostima. Od posebnog su značaja disciplinarno utemeljeni radovi kao što su, na primer, "Iluminacija hebrejskih rukopisa" Mirijam Rajner, "Muzika Jevreja sagledana kroz osobenosti muzičke tradicije Sefarda, Jemenićana i Aškenaza" Tatjane Petrović, "Zemlja - Prolegomena za studiju o istorijskim atlasima" Huga Rota i "Svakodnevni govorni bosanski đudeoespanjol" Davida Parda.
       Potpunijem razumevanju nekih od najdubljih korena jevrejske tematike, onih prvenstveno psiholoških i moralnih, doprinosi veoma kvalitetan i ništa manje poučan esej Hansa Bramera "Jakob Vaserman: Zašto bijete ruku koja za vas stvara". Reč je, dabome, o nemačkom romansijeru i novelisti (1873-1934) prvorazrednog renomea i velike popularnosti - njegov roman Kaspar Hauzer je, recimo, osvojio najšire čitalačke krugove - prevođenom na sve svetske jezike. Podjednako je, međutim, karakteristično Vasermanovo suočavanje, sve snažnije kako su se primicale tridesete godine veka, sa svešću da je njegova duhovna i stvaralačka identifikacija sa nemačkim narodom i nemačkom kulturom potpuno zaludna. Tragičke dimenzije piščevih razočaranja vidljive su, pored ostalog, u citatima njegovih pisama prijateljima i kolegama. Posebno Tomasu Manu s kojim je bio blizak. Mada je Man, oslanjajući se na nemački kosmopolitizam, isprva verovao da je posredi "pesnička hipohondrija", ubrzo je bio prinuđen da prizna obistinjavanje najcrnjih Vasermanovih slutnji.