Salon opstaje kao književna smotra koja "ima dušu", za razliku od glomaznih sajmova gde se sve podređuje profitu

      Da knjizi i njenim izdavačima ne može ozbiljnije da naškodi ni vlast koja kao da se trudi da poreskim dažbinama njihov već očajan materijalni položaj još više potkopa, pokazalo se proteklih desetak dana kada su na prostorima bivše Jugoslavije održane čak tri književne smotre na kojima su proizvodi srpske knjigopečatnje potražili put do potencijalnih kupaca i čitalaca. Jedni su knjige nosili u Skoplje na tamošnji sajam knjiga jer Makedonci, kažu, još rado čitaju ono što se štampa na srpskom. Drugi su ih poslali na međunarodni bijenale knjige koji se održava u Sarajevu, računajući da ni tamo, uprkos svemu, nije nestalo zanimanja za ono što se ovde objavljuje. Najviše srpskih izdavača se ipak, u vremenu o kojem je reč, pojavilo u Novom Sadu na Međunarodnom salonu knjige (18-22. IV), iako su unapred znali da tamo ne mogu da očekuju neki znatniji komercijalni uspeh.
       Vremena za knjigu su takva da su komercijalni efekat stavili u drugi plan i organizatori novosadskog Salona. Nastojala se naći za izdavače što pristupačnija cena zakupa izložbenog prostora a posetiocima je omogućen besplatan ulaz. To se odnosilo i na još nekoliko paralelnih priredbi: Međunarodni sajam grafičke industrije, biro-opreme i dizajna "Grafobiro", Međunarodnu izložbu foto, audio, video i kino opreme i Međunarodnu izložbu umetnosti "Artekspo".
       Sve ove manifestacije održavale su se u četiri hale Novosadskog sajma od 18. do 24. aprila, uz učešće više od 200 izlagača iz Jugoslavije, Republike Srpske, Hrvatske, Slovenije, Mađarske, Rumunije, Rusije, Velike Britanije, Nemačke, SAD, Japana, Švajcarske, Italije, Holandije, Slovačke, Češke... Na prvi pogled, zaista impozantan broj zemalja i učesnika koji su ih predstavljali. Ali Salon knjiga, kao centralna priredba, i pored toga nije izgledao veliki ni po broju zastupljenih izdavačkih kuća ni po količini izloženih knjiga. Kad mu se na to skretala pažnja, predsednik Saveta Salona pesnik Nenad Grujičić odgovarao je da se nekoj monumentalnosti i ne teži, mada je veće učešće izdavačkih kuća nešto što je pretpostavljeni cilj. Insistira se, međutim, na reprezentativnosti smotre i na njenoj međunarodnoj dimenziji kao i nizu sadržaja koji Salonu "daju dušu", za razliku od velikih sajmova na koje izdavači, umesto isključivo novih naslova, donose lagere svojih knjiga. Salon, reći će još Grujičić, samim svojim imenom podrazumeva posebnu bliskost između izdavača, pisaca i posetilaca, napominjući da je ovaj koji se održava po sedmi put, u tome najdalje otišao.
       Kad ovo kaže, on ima u vidu prvenstveno "Dane Laze Kostića" u kojima se održavaju probrane promocije knjiga i izdavača i takođe dodeljivanje nagrade s imenom ovog velikog pesnika. Tako su u programu "Među javom i med snom" nastupali pesnici Duško Trifunović, Miroslav Maksimović, Milan Nenadić, Đorđo Sladoje i Vojislav Karanović; u "Laureatima" predstavljeni romani Mira Vukasanovića "Semolj gora" i Radovana Belog Markovića "Limunacija u Ćelijama"; u "Bestselerima" roman Mirjane Novaković "Strah i njegov sluga" a među "Novim izdavačima" beogradsko "Otkrovenje", U Kovilju je povodom 160-godišnjice Kostićevog rođenja priređen omaž naslovljen "Srce moje, srce kivno", gde je, pored ostalog, slovo o pesniku održao Raša Popov.
       Specifičnost Salona je i u tome što se njegovi sadržaji ostvaruju i van sajmišta, u večernjim časovima, kad se u Gradskoj biblioteci održavaju pomenute književne večeri a književna nagrada "Laza Kostić" dodeljuje na podnevnoj svečanosti u Matici srpskoj. Što, dakle, u dane Salona druženje čitalaca i pisaca daje svojevrstan pečat kulturnom životu srpske Atine.
      
       Pod Kostićevim znamenom
       Ove godine o nagradama je odlučivao žiri u sastavu Ivan Negrišorac (predsednik), Jovan Delić, Nenad Grujičić, Nenad Šaponja i Kata Gostić, koja je, inače, direktor Salona. Pripale su: za prozu Antoniju Isakoviću za delo "Nestajanje", u izdanju "Narodne knjige"; za poeziju Milanu Nenadiću za zbirku "Opšti odar i nove pesme" (NIP "Oslobođenje", Srpsko Sarajevo) i za dvojezično delo "Noćna slika" ("Libertatea Lumina", Pančevo-Novi Sad); za kritiku i esejistiku Radovanu Vučkoviću za studiju "Srpska avangardna proza" ("Otkrovenje"); za publicistiku i društvenu teoriju Svetozaru Stojanoviću za knjigu "Na srpskom delu Titonika" ("Filip Višnjić", Centar za socijalna istraživanja, Beograd); Savi Babiću za prevod s mađarskog jezika Šandora Vereša "Ka potpunosti" (Zadužbina "Petar Kočić", Banjaluka, Beograd) a za izdavački poduhvat Zavodu za udžbenike i nastavna sredstva za Izabrana dela Aleksandra Belića. Pozdravljajući goste prilikom uručivanja nagrade, predsednik Matice srpske prof. dr Božidar Kovaček je podsetio da je Laza Kostić i sam, krajem 19. veka, dva puta dobio nagradu Matice i da se ova s njegovim imenom upravo stoga u njoj dodeljuje. A zahvaljujući u ime nagrađenih, Antonije Isaković će reći da "čitavu književnost vidi kao izlaz iz mraka ka svetlu, kao Laza Kostić među javom i med snom".
       Da novosadski Salon ipak može biti privlačan i za izdavače koji na njega dolaze isključivo iz ekonomskih interesa, potvrdila je ove godine vodeća hrvatska izdavačka kuća "Školska knjiga". Pojavljujući se ovde prvi put posle raspada Jugoslavije i poslednjeg rata, ona je kupcima ponudila bogat izbor udžbeničke i stručne literature i pokazala da je u tom pogledu konkurentna onom što nude jugoslovenski izdavači. NJen komercijalni menadžer Siniša Mitrović najavio je i skori prodor na jugoslovensko tržište rekavši da sa jednom velikom izdavačkom kućom iz Beograda predstoji dogovor o dugoročnoj saradnji i zastupništvu. Od Milička Mijovića saznajemo da je reč o "Narodnoj knjizi", čija će izdanja na ovaj način biti uskoro distribuirana u knjižarsku mrežu u Hrvatskoj.
       Vlasti u Jugoslaviji i Hrvatskoj, nažalost, sem potpisivanja protokola o kulturnoj saradnji, nisu učinile ništa konkretno da bi olakšale i ozvaničile ovakve veze. NJih, međutim, diktira sam život i one će se uspostavljati nezavisno od postojećih barijera u međudržavnim odnosima.
      
       Mrtvačka dosada
       To je upravo u vreme trajanja Salona knjiga pokazala skupina mlađih hrvatskih pisaca koja je dva dana gostovala u glavnom gradu pokrajine. Domaćin im je bila izdavačka kuća "Prometej" u čijem su klubu prošlog petka i subote uveče organizovali Festival alternativne književnosti (FAK), nešto sasvim različito od uštogljenih i uglavnom neposećenih književnih večeri na koje smo navikli.
       Književnu reprezentaciju ove generacije pisaca predstavljali su Stanko Andrić, Zoran Ferić, Miljenko Jergović, Robert Perišić, Krešimir Pintarić, Edo Popović, Borivoj Radaković, Đermano Senjanović, Roman Simić, Ante Tomić, Neven Ušumović, Nenad Rizvanović, Kruno Lokotar i Hrvoje Osvadić. Okupila ih je ideja neformalnog književnog pokreta "Novi puritanci" u Engleskoj a želja im je bila da "preseku čvor tutorstva politike i medija nad literaturom, a ponajpre mrežu izolacije". Za njihovo višesatno javno čitanje odlomaka iz svojih dela - u čemu su im se pridružili Aleksandar Tišma, Svetislav Basara, Vladimir Arsenijević i Britanac Ben Ričards - plaćala se čak ulaznica, mada u simboličnom iznosu od 50 dinara.
       Osim atraktivnog prezentiranja svoje literature, gosti iz Zagreba zanimljivo su govorili na konferenciji za štampu i u drugim susretima sa novinarima o književnim prilikama i duhovnoj klimi u Hrvatskoj. Najpoznatiji među njima, proglšen nedavno piscem decenije u Hrvatskoj Miljenko Jergović opisao je hrvatsku književnu scenu na način koji neizbežno podseća i na ovdašnje prilike: "Na jednoj strani su ostali stari nacionalni i nacionalistički geniji koji su pisali šovinističku prozu, i oni su iz naše orijentacije definitivno isključeni. Na drugoj strani je generacija autora rođenih 60-ih i 70-ih koji pišu urbanu prozu orijentisanu na savremeni život." Pisce FAK-a predstavio je i kao borce za veće tiraže i bolje autorske honorare, za vraćanje ugleda spisateljskom pozivu ugroženom pojavom "turbo-bestselera", u koje ubraja i "smeće Paula Kuelja i Harija Potera". Nenad Rizvanović će u zborniku FAKat takođe primetiti nešto slično jer: "FAK se odigrao u zemlji u kojoj važna većina želi da književnost bude svedena na mjeru mrtvačke dosade i gnjavaže, pa od osnovnih škola do fakulteta kruži jedan te isti činovničko-književni duh koji muči koga stigne, a koji podržavaju redom akademici, novinari, profesori, ministri, ostarjeli avangardisti."
       FAK je novosadskoj publici pružio priliku da upozna i pisca prošlogodišnje najznačajnije prozne knjige u Hrvatskoj Zorana Ferića. Ovaj srednjoškolski profesor hrvatskog jezika i književnosti dobio je, naime, novoustanovljenu nagradu "Jutarnjeg lista" za najbolje prozno delo u 2000. godini za zbirku priča "Anđeo u ofsajdu" ("Naklada MD", Zagreb), koja je prethodno i kod kritike doživela sve moguće pohvale.
      
       "Anđeo u ofsajdu"
       Ferićeve priče kritika ocenjuje kao izuzetno duhovite i zabavne bez obzira na to što se bave tamnom stranom životne zbilje, što u njima preovlađuje pripovedanje o bizarnom, bolesnom i perverznom, zbog čega bi u nekim slučajevima manje spretan pisac mogao doživeti čak i osudu. No, baš zato je, kažu, "životan" pisac koji provocira i čitaoca nikada ne ostavlja ravnodušnim. Uz brižno negovan umetnički ugled, Ferić je, kako piše zagrebačka kulturna revija "Zarez", nastojao da stvori i estradni imidž seksom opsednutog hipohondra. U potenciranju hipohondrije kritika vidi i nalaženje alibija za "ofsajd" u kojem ostavlja čitaoca svojih priča. A evo kako to u intervjuima objašnjava sam Ferić: "Hipohondrija je kao i literatura, određeni tip fikcije, a to se, nažalost, ne može liječiti nego samo pisati ili živjeti. A iz osobnog i povijesnog iskustva znamo da se literatura ne liječi. Prisjetimo li se malo Krležinih razmišljanja o podrijetlu umjetnosti i o onom mističnom odnosu umjetnosti i smrti, ta paralela i neće izgledati nategnuto. Posve simplificirano, i hipohondrija i literatura su strah od smrti i potreba da se ostavi trag. Naime, iza pisca, kao uostalom i iza hipohondra, ostaje pisana riječ: u slučaju pisca to su knjige, a u slučaju hipohondra uputnice i recepti. Počesto ne manje zanimljivi."
      
       Povratak višejezične table
       U senci prošlonedeljnog Salona knjiga, kroz koji je prodefilovalo pedesetak hiljada ljubitelja pisane reči, i izuzetno posećenog Festivala alternativne književnosti, ostao je jedan mali događaj ali od ogromne važnosti za vojvođansku multikulturalnu sredinu. Reč je o ponovnom postavljanju višejezične table na srpskom, mađarskom, slovačkom, rumunskom i rusinskom jeziku na zgradu u kojoj je sedište Društva književnika Vojvodine u Ulici braće Ribnikara broj 5, u Novom Sadu. Na njeno skandalozno skidanje pre sedam godina i zamenu onom koja je bila ispisana samo srpskom ćirilicom, podsetio je Aleksandar Tišma, da bi pri tom još rekao: "Neka potraje dugo ova i stara i nova tabla na ovoj zgradi i na zgradama u kojima se širi višejezična, pluralistička, tolerantna kultura pitome Vojvodine i celog mnogojezičkog i mnogoslojnog sveta koji postoji stvarno, a ne samo u usijanim glavama jednoumnika, jedinog sveta koji je i vredan postojanja."
       Vraćanje table prethodilo je i održavanju godišnje izborne skupštine Društva pisaca Vojvodine čije je rukovodstvo pre dva meseca podnelo ostavku. Na njoj, i pre nje čule su se reči o obnovi rada DKV-a na novim osnovama i okretanju novog lista u istoriji ovog društva. Pominjući period populizma u prethodnoj deceniji, Tišma je ocenio da je to nanelo dosta štete DKV-u, kao i njegovo kolektivno priključenje Udruženju književnika Srbije. To se, smatra on, "pokazalo kao jedna od nekoliko velikih grešaka, pokazalo se kao glupost, jer to nikome nije donelo dobro, a i sada se to vidi po krizi u radu UKS-a". Novoj upravi DKV-a ostalo je da preispita statutarne odnose UKS-a i DKV-a, uz napomenu da je postojeća odrednica sporna. Milica Mićić-Dimovska postala je, inače, na istoj skupštini nova predsednica DKV-a.
       Novi Sad je očigledno u proteklim danima bio stečište zgusnutih kulturnih događaja u kojima su poslenici pisane reči imali glavne uloge, uprkos tome što ih i nova vlast gura u epizodiste.
      
       SAVA DAUTOVIĆ