Izložba bez naziva
Autor: Leon Koen Jugoslovenska galerija umetničkih dela

      Đorđe Kadijević
      
       Zaslugom stručnjaka okupljenih u Jugoslovenskoj galeriji umetničkih dela, iz sve gušće tame našeg kulturnog samozaborava izronio je, nenadano, lik Leona Koena, rodonačelnika naših "ukletih" slikara, izloženih udarcima istorije i sudbine (reč istorija u nas je naziv za ratne užase koje trpi ceo narod, a sudbina za duševne i telesne patnje pojedinaca). Šturi podaci o životu i delu ovog našeg jedinog slikarskog dekadenta koje je istorija desetkovala a sudbina dokusurila, evociraju tužnu životnu priču. Koen je bio dvostruka žrtva, burnog vremena u kome je živeo i teške bolesti koja ga je napala. Rođen 1859. u beogradskoj jevrejskoj porodici, učio se slikarstvu na Akademiji lepih umetnosti u Minhenu. Tu mu se javljaju prvi znaci duševne bolesti. Izlagao je u Beogradu 1892. i 1926. godine. Ometen bolešću, gubi se sa umetničke scene i dospeva u beogradsku duševnu bolnicu. U samoći i zaboravu, umire u Vršcu 1934. godine. Na posmrtnoj izložbi u Umetničkom paviljonu na Kalemegdanu registrovane su šezdeset tri njegove slike od kojih je posle Drugog svetskog rata ostalo samo petnaest.
       Povodom prve Koenove izložbe 1892. godine rečeno je da je on "zanet u oblast idealnu", da se izražava u alegorijama "pesnički shvaćenim". Inspirisan biblijskim legendama i motivima mitološke sadržine, Koen izgleda kao slep za stvarnost koja ga okružuje. Njegov savremenik Radoje Marković kazuje da on, uistinu, traži put od sna ka javi, i u tome, paradoksalno, zapada u "istočnjačku" mistiku što otkriva njegovu čežnju za onom svetlošću koja nije od ovoga sveta. To u Koenu otkriva trag "dekadencije kao stanja duha" koju je evropska umetnost posle romantizma iskazivala u simbolizmu i secesiji. Po tome su bliski Koenu rani Đorđe Krstić i Stevan Aleksić. Njihova dela svedoče da naše slikarstvo s početka dvadesetog veka nije išlo "pravo" ka modernizmu kao jedinoj istorijskoj soluciji. Koenov primer pokazuje da je otpor moderni imao karakteristiku dekadencije, ali da ta reč ne mora da ima negativno značenje. Na Koena bi se doslovno mogle odnositi reči Elmira Boržea iz 1884. koji podseća na "kreativno doba prošlosti" kada su narodi stvarali velike mitove, te najvrednije tekovine civilizacije, nasuprot današnjem vremenu "u kome svet postaje sve gluplji i gluplji u svojim trivijalnim idejama o napretku"... Krstić je skrenuo sa tog pravca i postao "preteča" naše moderne, dok je Aleksić zaostao u plićaku poznog romantizma. Jedini se Koen uzdigao do nivoa autentične dekadentne svesti. Tu svest ne karakteriše mentalitet bodlerovskog dendizma. Za Pola Valerija dekadent je "savršeno prefinjen umetnik", što se bez dileme može reći za Leona Koena. Njegova opsednutost smrću, tipična za psihologiju dekadentne umetnosti "kraja veka", nije razvodnjena sladunjavom poetičnošću kao kod Krstića ("Utopljenica") ili uronjena u atmosferu sarkastične kafanske groteske kao kod Aleksića ("Autoportret" sa čašom i kosturom koji svira na violini) već, kao u "Večnom Judi", ima istinsku snagu mitske alegorije.
       Lična životna tragedija Koenova podudarna je sa tragičnošću sudbine smera u umetnosti kome je on pripadao. Istorija je prema tom smeru bila nemilosrdna kao sudbina prema Koenu. Simbolizam i secesiju će, za Koenovog života, pregaziti pobednička moderna čije apologete nikad neće zažaliti za onim što je tim gaženjem izgubljeno. Tek danas, u praskozorju novog milenijuma, taj prevrat u umetnosti minulog veka sagledava se kao istorijska pojava čija "nužnost" izgleda sve manje ubedljiva. Smrt secesije ožalio je Salvador Dali, kvalifikujući je u tipično nadrealističkoj emfazi kao žrtvu kulturnog holokausta. Isti žal, izražen u blažoj formi, može da oseti posetilac Koenove izložbe.