Dušan Bataković: Vladimir Jovanović - apostol liberalizma u Srbiji(2)

      U nameri da srpskoj javnosti, kao pouzdan vodič kroz šumu različitih ideja, ponudi jednu enciklopediju političkih doktrina, u Srbiji ponekad i površno shvatanih, Vladimir Jovanović se poduhvatio velikog posla da sastavi jedan Politički rečnik. (Politički rečnik, Novi Sad - Beograd, knj. I-IV, 1870-1873; obrađene su jedinice od slova A do D; Preostali, neobjavljeni deo rukopisa od više stotina strana po svesci čuva se u Arhivu Beograda.) Izdavač prvog dela enciklopedijskog zamaha u srpskoj političkoj književnosti trebalo je da bude Ujedinjena omladina srpska - u kojoj je Jovanović bio jedan od glavnih ideologa - a samo delo imalo je da posluži kao opšti priručnik za istoriju političkih doktrina s naglaskom na liberalnim vrednostima kao vrhuncu u razvoju političkih doktrina. Vladimirov sin, Slobodan Jovanović je taj rečnik s pravom smatrao glavnim delom svoga oca, uz napomenu da je bio "zamišljen u isto vreme i kao enciklopedija političkih nauka i kao sistematsko izlaganje liberalno-demokratskih doktrina. Ta jedna sveska Političkog rečnika, koja je objavljena, ima istorijskog interesa kao jedini pokušaj da se naš liberalni pokret dovede u vezu s teorijom zapadnog liberalizma." Istovremeno, bio je to i primer praktične primene poznate devize liberala i liberalne omladine okupljene u Ujedinjenoj omladini srpskoj: "prosvetom do slobode!" Po svedočenju Vladimira Ćorovića, Jovan Skerlić je, pripremajući drugo izdanje svoje monumentalne studije Omladina i njena književnost, nameravao da posebno istakne kakav je uticaj Jovanovićev Politički rečnik imao "u našem političkom životu i naročito u našem novinarstvu, hoteći da to dokumentuje, među ostalim, i besedama g. Stojana Ribarca i dr."
       Jovanovićev Politički rečnik, čiji je samo manji deo objavljen (veći deo ostao je u rukopisu) imao je za uzor monumentalni Dictionnaire general de la politiljue (vol. I-II, Paris 1863) koji je, uz saradnju velikog broja saradnika - među kojima i tridesetak francuskih akademika - sastavio i uredio francuski ekonomista i statističar Moris Blok (Maurice Block, 1816-1901). Vladimir Jovanović se, međutim, nije oslonio samo na ovaj opsežni francuski predložak, nego je opis različitih političkih doktrina smelo dopunjavao svojim zapažanjima, dajući tim naporom svom Političkom rečniku i jednu naročitu crtu originalnosti. U korpusu preuzetih ideja, kod Jovanovića su u različitom obimu, a pokadšto i u neočekivanom prožimanju, bile prisutne ideje jednog većeg broja uticajnih stvaralaca političkih doktrina, od preteča i pokretača francuske revolucije - od Monteskijea (Montesljuieu), Žan-Žaka Rusoa (J. J. Rousseau) i Kondorsea (Condorcet) - do različitih ideologa pozitivizma i pravnog normativizma poput Ogista Konta (Auguste Comte), Frederika Bastija (F. Bastiat), Roajea (C. A Rodžer) do Emila Žirardena (Emile Girardin). Ipak, iskustva stečena u Velikoj Britaniji, Jovanovića su učinila snažnim pristalicom parlamentarne vlade. Otuda je sasvim razumljivo i jasno primetno pozivanje na englesku političku misao, naslon, pre svega, na ideje Džona Stjuarta Mila (J.S. Mill) o predstavničkoj vladi; na pozajmice od Džeremija Bentama (Jeremdž Bentham), dok je filozofski opus Herberta Spensera (Herbert Spencer) uziman kao jedan opšti okvir u kojem se obrazlažu pojedini društveni fenomeni.
      
       ANGLOMAN: Slobodan Jovanović je posebno istakao engleske uzore u delu Vladimira Jovanovića, koga je, s pravom, nazvao jednim od prvih anglomana u Srbiji. Jovanovićevo oduševljenje za britanski parlamentarizam došlo je iz neposrednog iskustva u doba jednog dužeg boravka u Londonu. Vladimir Jovanović je, ubrzo posle Svetoandrejske skupštine, zbog opozicionog držanja u maju 1860, staranjem kneza Mihaila, uspeo da izvesno vreme provede u Londonu gde je izučavao tamošnje političke ustanove. Vladimir Jovanović je parlamentarizam viktorijanskog doba video kao idealno sredstvo za ograničavanje samovolje vladaoca. Primena takvoga modela u Srbiji bila je, međutim, teško ostvariva, zbog odsustva jasno profilisanih društvenih slojeva koji su, u Velikoj Britaniji, verno odražavali interese aristokratije i bogatog građanstva. Ipak, vidljivo odsustvo oba ova sloja u srpskoj sredini, a pre svega odsustvo dinamičnog ekonomskog razvoja u stagnantnom agrarnom društvu, ukazivali su na nemogućnost jednostavne primene britanskih političkih obrazaca.
       Vladimir Jovanović je, međutim, kako upozorava njegov sin Slobodan, bio tipičan izdanak evropskih liberalnih doktrinara koji su politiku shvatali ne kao "stvar iskustva, nego kao stvar rezonovanja. Sve što bi se u našem rezonovanju pokazalo kao tačno, uzimano je kao mogućno. Drugim rečima, držalo se da u političkom životu treba da se rukovodi poglavito našim idealima. I kako između nauke i ideologije još nije bila povučena oštra razlika, to se nije činila razlika ni između političkih ideala i naučnih istina: to što je u političkim idealima bilo racionalnoga davalo im je izgled naučnih istina. Prema tome, ne bi bilo tako čudno što ni Vladimir nije vodio mnogo računa o praktičnim teškoćama na koje bi engleski parlamentarizam nailazio u našoj sredini."
      
       NAROD VLADA: Jovanović je priznavao da "od sviju dosad poznatih oblika vlade, republikanski oblik ponajbolje se daje podvesti u saglasnost sa slobodom", dok je ustavna monarhija predstavljena kao jedna vrsta "mešovite vlade" gde su kombinovani monarhijski princip i republikansko-predstavnički model političkog uređenja. Kao osnovne ustavne garantije u ustavnoj monarhiji, Jovanović je označio sledeće: pravo građana na javne skupove i zborove, pravo (političkog) udruživanja, sloboda štampe, nauke i vere, pravo peticije, dostupnost javnih zvanja svim građanima, ministarska odgovornost. Jovanović je u uzornoj projekciji ustavne monarhije video mogućnost da "ugovorne strane podelom vlasti drže ravnotežu jedna drugoj, i da obe rade složno za opšte dobro. Monarhijska vlast imala bi da se ograniči tako, da vladalac drži samo krmu uprave, a vlada u stvari da pripada narodu. Ustavne slobode i garantije trebalo bi da zaštićuju narod od zloupotreba vlasti, i uzdižu javno mnjenje do moći, koja daje pravac javnim poslovima a dovodi unutarnju i spoljašnju politiku u službu opšteg interesa; a da bi sve to bilo trebalo bi; da narod bira najrazumnije, najsposobnije, najpoštenije i najenergičnije ljude za predstavnike; dalje da većina predstavništva bude zastupljena u vladi najdostojnijim i najodabranijim članovima; pa onda, da vlada vrši opštu volju naroda; a i vladalac i narod, da dogovorno i suglasno služe istini, razumu, pravdi i opštem napretku.
       U raspravi o prednostima republikanskog uređenja, Vladimir Jovanović je posebno isticao činjenicu da, teorijski uzev, "narod je gospodar od države i od sebe. Kao pravi suveren, on bira, neposredno ili posredno, poverenika kome na određeno vreme poverava državnu upravu. Biračko telo pripada svima građanima; parlament, sastojao se od jednog ili dva doma bira se ceo narodom, na osnovi opšteg glasanja, te je u toliko šire i polje za izraz opšte volje i zastupanje opšteg interesa. Narod je vlastan, da uredi državu, i da njenim prihodima raspolaže kako sam za najbolje nalazi. Opšte glasanje zaštićava ga, istina, od monarhijske prevlasti, od eksploatovanja jednog reda drugim, i od zloupotreba koje birački monopol u ustavnim monarhijama donosi; ali mehanizam vlasti i uprave i ostalo, je skoro isti kao i u ustavnim monarhijama."
       U republikama, i republikanskim načelima, Jovanovića je posebno privlačilo opšte pravo glasa, koje su cenzitarne monarhije vrlo često odbacivale, uvodeći visok cenzus u biračko telo, čime se bitno ograničavao široko zamišljeni, do kraja predstavnički, karakter vlasti: "ograničavanjem prava biranja narodnih poslanika na građane koji plaćaju određene mere poreze, i isključivanjem sviju drugih od tog prava. Na ovaj način, biračko pravo pretvara se u monopol malog broja sastavljenog obično: od imućnijih poljskih (zemljoposedničkih) imalaca, industrijskih preduzimača, kapitalista i činovnika, čiji se interesi često razlikuju od interesa onih, koji nemaju prava da biraju narodne poslanike. Oni koji budu izabrani za narodne poslanike, obično brane interes onih koji imaju birački monopol, pa ma ti interesi bili i suprotni opštem interesu. Otud je svaljivanje državnih tereta poglavito na masu nebirača, prekomerno množenje posrednih poreza, nejednaki razrez poreza u krvi, regrutovanje činovnika iz redova birača, trošenje najvećeg dela državnih prihoda na činovništvo, i uopšte žrtvovanje interesa većeg broja nebirača interesima manjeg broja birača."
      
       MIL I TOKVIL: Jovanovićeva shvatanja demokratije kreću se razmeđem učenja Džona Stjuarta Mila (John Stuart Mill), čiju je slavnu raspravu o predstavničkoj vladi preveo na srpski jezik, i spisa O demokratiji u Americi Aleksisa de Tokvila (Alexis de Tocljueville). Za Jovanovića je "demokratija kao što se danas poima, ne označava samo oblik vlade, nego i sastav, i uređenje i ceo unutrašnji i spoljašnji život društva. ...današnja svest o demokratiji nalazi živi izvor vlasti u samom društvu. Taj izvor jeste obšta volja, izražena slobodnim glasom sviju koji u društvu žive, i na osnovu jednakosti njihovih prirodnih prava i dužnosti... Sloboda i pravda: to je u dve reči čime se današnja svest o demokratiji uzdiže nad pojmovima starijih vremena (...) Ona hoće da se društvo razvije ličnim razvitkom članova njegovih (...) takav uzor demokratije nije lako ostvariti (...) ne treba zaboraviti da ustav i zakoni ne stvaraju slobodu i pravdu, nego da ih samo ujamčuju. Za demokratiju nužno je, bez sumnje, da ustav i zakoni osveštaju jednakost prava i dužnosti, jednakost slobode za sve i svakoga, i da izreknu da se jednom za svagda ukidaju izuzetna prava, staleške povlastice i sve ustanove što smetaju toj jednakosti."
      
       KRITIKA SOCIJALIZMA: U jednom opširnom spisu o socijalizmu, Vladimir Jovanović je, takođe, polemički suprotstavio načela autentične demokratije liberalnog tipa socijalizmu kao ideologiji koja se, povremeno (s pozivom na pojam socijaldemokratije), naslanjala na izvesna načela izvorne liberalne demokratije: "Demokratija znači da društvo samo nad sobom vlada i upravlja, na osnovu slobode jednake za sve i za svakoga. Ona je tako reći vlada pravde. Gde se svima i svakome priznaje jednaka sloboda, tu je svako vlastan od sebe, svako živi i radi po svome razumu, po svojoj volji i po svojoj savesti, a nad celim društvom vlada svest i volja sviju, ili obšti razum i obšta volja. Socijalizam pozajmljuje od demokratije težnju za jednakošću, ali on deli pitanje jednakosti od pitanja slobode. Jednakost koju on hoće, jeste jednakost stanja i blagostanja, a tu jednakost misli on da postigne uznesenjem i širenjem društvene vlasti nad slobodom čoveka. Demokratija ne da se pojmiti bez slobode jednake za sve i svakoga. Ona ujamčuje 'svakome svoje' ujamčuje sredstvom zakona jednakih za sve. ...Ukoliko socijalizam deli jednakost od slobode, on nema pravo da ime demokratije sebi uzima."
       Za Vladimira Jovanovića, demokratija počiva na nasleđu engleske, američke i francuske revolucije: borbeni poklič Slavne revolucije (1688) u Engleskoj bio je Libertdž and propertdž (sloboda i sobstvenost), dok su u Povelji nezavisnosti Amerikanci naglasili da "svako ko radi slobodno uživa plodove svoje radnje". Konačno, Francuska je revolucija u načelima "Sloboda, jednakost i bratstvo" osveštala demokratiju koja od toga vremena neprestano napreduje, a "demokratska svest ne prestaje označavati slobodu ličnu, slobodu privrede i slobodu sobstvenosti kao jednu istu i nerazdelnu istinu, kao jednu stalnu osnovu društvenom redu. Socijalizam neće nikako slobodu sobstvenosti i slobodu privrede, nego hoće da zajedničkim radom i zajedničkim kapitalom proizvodnom snagom, podčini ličnu slobodu društvenoj vlasti. Toliko se on (socijalizam) razlikuje od demokratije, toliko je nesaglasan s njom!"
       Svoje zalaganje za opšte pravo glasa, jedno od osnovnih polazišta evropskog liberalizma, Jovanović je obrazlagao sledećim argumentima: "Prolazeći kroz školu javnosti koju mu sloboda otvara, narod ne ide na glasanje kao sa povezanim očima, nego sa poimanjem svojih prava i dužnosti, sa svešću koju razvija svakidašnja borba mnjenja (mišljenja), na polju štampe i na javnim skupovima i zborovima. Tu se nema bojati da će neznanje strasti gomilom presudno vladati. (...) Po načelu pravne jednakosti ne može se nikome odreći pravo glasa ili pravo učešća u javnim poslovima."
      
       SLOBODA ŠTAMPE: U jednom poznijem tekstu, međutim, Jovanović je - verovatno i pod uticajem sopstvenih političkih iskustava u Srbiji - istakao i činjenicu da biračko telo nije uvek niti svuda na nivou proklamovanih načela i političkih očekivanja: "Da partije, i kad biraju poslanike služe samo opštem interesu, to bi se moglo očekivati, tek kad bi narod ceo, ili bar u većini, poimao kao što treba svoje pravo i svoje interese, pa bi štampom, skupovima i zborovima, neumorno bdio nad državnim poslovima, i živo branio javnu vlast od svačijih zloupotreba, i energično podupirao sve što opštem dobru vodi. No iskustvo svedoči, da svi birači nisu svugde i svagda koliko bi trebalo obavešteni, sposobni i aktivni u biranju poslanika i kontrolisanju državnih poslova." Pasivnost biračkih masa, Jovanović je objašnjavao njihovom nesposobnošću da razluče opšti od neposrednog interesa: "To dolazi i otud, što im je opšti interes dalji i nedokučljiviji, a lični i partijski bliži i dostupniji. U svojoj neobaveštenosti, ili nesposobnosti i nehatnosti, birači lako ostavljaju partijama, da one rešavaju izbore, i rukovode javne poslove, kako im se kad svidi."
       Jedan od osnovnih Jovanovićevih stavova, posebno naglašenih u Političkom rečniku, bio je posvećen političkom vaspitavanju naroda, jer je upravo taj aspekt za srpske liberale bio suštinski u njihovoj potrebi da prošire socijalnu osnovu za privlačenje novih pristalica. "Vaspitanje treba da bude i političko, ali u ovom smislu", da upućuje izučavanju prirodnih zakona, opštih interesa i potreba društva, da razvija opštu svest o jednakosti prava i dužnosti sviju građana, da gaji građanske vrline, da sprema sve i svakoga za primenu velikih načela slobode i napredka. (...)"
      
       NACIONALIZAM: Vladimir Jovanović je, međutim, zajedno s drugim srpskim liberalima bio oduševljeni nacionalista macinijevskog profila. Ujedinjena omladina srpska bila je, pre svega, ideološka replika Macinijeve "Mlade Italije", a njihove bliske veze dobar pokazatelj stapanja nacionalnog i liberalnog među narodima koji još nisu bili dostigli pun stepen nacionalnih sloboda niti uspeli da ostvare ideal svoje epohe, da žive u slobodnoj i nacionalnoj, etnički uokvirenoj državi. Svaki napredak i prosvećivanje u društvu, Jovanović je, sledeći vjeruju Macinija, vezivao za naciju koja je jedini prirodni okvir u kojem će do punog izražaja doći "narodni genije" - shvaćen u smislu, koji mu je nadenuo Žil Mišle (Jules Michelet), a u srpskom slučaju biti preduslov za očekivani boljitak u svim domenima društvenog života: "narodnost je večna ljubav za slobodu i za pravo i napredak; ona je živi protest protivu svake štete i zla - svake nepravde što se narodu čini; ona je budni čuvar i neumitni osvetač narodnog predanja i naravno, narodne svesti i časti, i narodna sopstvena imena i slobodna života - ona je uzor čovečanskog usavršavanja u svom rodu i bratske jednakosti među ljudima."
       Od Macinija su, takođe, Jovanović i drugi ideolozi Ujedinjene omladine srpske preuzeli stav o suštinskoj povezanosti između unutrašnjeg (političkog) i spoljnog (nacionalnog) oslobođenja. "Da tražimo sebe u sebi, da se stavimo pod zakrize srbskog narodnog duha, duha slobode, to je jedini pravac spasenja našeg. Duh slobode obnovio je državu našu, duh slobode i nas će ukrepiti: u slobodi je ključ za popravku, u slobodi jemstvo za budućnost našu. (...) Društvo može da naukom razvije u mladeži čuvstvo dužnosti prema onome u čemu svaki Srbin sebe vidi, prema narodnoj slobodi. Pa onda društvo može da naukom snaži čuvstva uzdanja u sebe, čuvstva ponosa srbskog, i da svetskim iskustvom krepi duh privrede, čime se utvrđuje sloboda." Ova uverenja, Jovanović je, uvek dosledan, ponovio i u spisima štampanim za evropsku publiku, otišavši, u tumačenju nacionalnih stremljenja i jedan korak dalje. Izlažući stavove Omladine, naglašavao je da njena odbrana nacionalnih prava proizlazi iz ukupnog humanizma koji je iznad svake narodnosti: "Uvereni da je narodnost etapa u približavanju univerzalnom bratstvu, Omladina smatra slobodu i napredak čitavog čovečanstva kao slobodu i napredak za same Srbe."
       Isto tako, kada se podrobnije osmotri ideološki krug u kojem su oblikovani doktrinarni stavovi Vladimira Jovanovića, lako se može uspostaviti jaka veza između uticajnih ljudi jedne epohe koji su se uzajamno poštovali i nadahnjivali; Macini je, na primer, i za Džona Stjuarta Mila i za Džeremija Bentama (Jeremdž Behtham) bio jedan od najistaknutijih ljudi svoga veka, dok su simpatije Gledstona za rane ideologe engleskog liberalizma bile logično ishodište jednog zaokruženog pogleda na svet. U tom krugu, s podrazumevajućim odstupanjima i međusobnim prožimanjima, oblikovanje političkih gledišta Vladimira Jovanovića pokazuje se kao izuzetno koherentno i dosledno.
      
       (Nastaviće se)
      
      

Nastojanje da Srbija postane zemlja liberalne demokratije, dva veka je dug proces. Glavne naše današnje rasprave slične su "onima iz minulih vremena nastanka i razvoja liberalne misli u Srbiji". I sve ono oko čega se danas saplićemo - pravna država, vladavina prava, politički pluralizam, parlamentarizam, višestranački izbori, podela vlasti, ustavna garancija ljudskih prava - bilo je problem i u XIX veku. Neke razlike, koja verovatno i nije tako neznatna, ima, ali "da Srbija nije ostvarila osnovne pretpostavke za liberalnu demokratiju" i danas - dok visimo između svetova - prilično je jasno.        Knjiga "Liberalna misao u Srbiji - prilozi istoriji liberalizma od kraja 18. do sredine 20. veka" (grupa autora, biblioteka "Suočavanja" Centra za unapređivanje pravnih studija, Beograd 2001, urednici prof. dr Jovica Trkulja i prof.dr Dragoljub Popović; izdavanje knjige pomogla nemačka fondacija Fridrich Nauman Stiftung) značajan je poduhvat "vođen potrebom reafirmacije jedne zaboravljene tradicije političkog mišljenja i naglašavanje onih vrednosti koje imaju trajnije važenje i principijelni značaj za aktuelnu tranziciju Srbije iz autoritarnog u demokratskom postupku".        NIN će u nekoliko nastavaka objaviti jedan od dvadeset i dva teksta iz knjige.