Srbi u Hrvatskoj podeljeni su ovoga trenutka na njeno “de facto” i “de iure” stanovništvo, a mada hrvatski pravnici ubrzano kroje paragrafe novog zakona o manjinskim pravima, celokupan posao brižljivo se krije i od domaće javnosti i od pripadnika srpske manjine koje se on najviše tiče

      Država koja ćuti o svojim manjinama ćuti i o sebi samoj, pa Srbi u Hrvatskoj još čekaju da im merodavne državne instance kažu koliko ih je i kakvim pravima mogu da se nadaju. Dok pravnici užurbano pripremaju novi zakon o nacionalnim manjinama, a statističari traže greške u završnom nacionalnom računu, političari slave fudbalsku pobedu Hrvatske nad Italijom na svetskom prvenstvu. Činjenica da je iz Hrvatske u poslednjih deset godina nestalo skoro pola miliona srpskog stanovništva u takvom se kontekstu našla na marginama nacionalnog interesa. O njoj ozbiljnije nije još progovorio “ni dežurni statističar, ni dežurni premijer”, a pitanje srpske populacije pretvorilo se u teze o Srbima kao “de facto” i “de iure” stanovništvu Hrvatske. Ili, kako to kaže predsednik Srpskog nacionalnog vijeća dr Milorad Pupovac u pismu premijeru Ivici Račanu, upravo podatak o “de iure” stanovništvu Hrvatske (koje je određeni period boravilo van zemlje) u sebi nosi dobar deo odgovora na pitanje gde je nestalo 400 hiljada Srba iz ove države.
      
       Politička mimikrija
       Glasan i nedvosmislen odgovor nove vlasti u Hrvatskoj za srpsku manjinu biće znak da zemlja i njeno stanovništvo ponovo žive u normalnim okolnostima. Da to ovde još uvek nije tako, govori i podatak da brojka od 4,05 odsto Srba, koliko ih danas navodno živi u Hrvatskoj, zvanično još nije ni potvrđena, ni opovrgnuta. Statističko klupko umotano u politički celofan nikako da se rasplete, a ako se to i dogodi, na pomolu su nove neprijatnosti. Srpska zajednica u Hrvatskoj već je najavila da neće priznati rezultate popisa ukoliko im statističari i političari ne objasne gde je nestao ostatak srpskog stanovništva. Misija OEBS-a u Zagrebu iz tih razloga i insistira da vlada premijera Ivice Račana konačno donese zakon koji bi manjinama u Hrvatskoj pokazao na čemu su, a Srbima koji se još nalaze van svoje bivše države, olakšao povratak i preuzimanje ostavljene imovine. Međutim, u Srpskom nacionalnom vijeću u Zagrebu ističu da je rad saborske komisije koja priprema zakon o manjinama obavijen neprozirnim velom političke, pa i državne tajne, a to ne sluti na dobro. Nije dobro ni zbog ugleda ljudi koji se tim poslom bave, ni zbog statusa srpske manjine u Hrvatskojs. Pogotovo zato što ovde nije reč samo o tehničkim pitanjima, niti o preciznoj aritmetici manjinskih prava, nego o problemima velike političke težine.
       Hrvatska, doduše, već ima Zakon o pravima nacionalnih manjina, ljudskim pravima i slobodama. Mada nacionalni političari nikada ne propuste da kažu kako je ona taj zakon donela “kao prva zemlja sa ovih prostora”, pomenuti paragrafi koji su 1991. godine stavljeni na papir, bili su rezultat diktata međunarodne zajednice. Niko u svetu bez toga nije želeo ni da čuje o priznanju državnog osamostaljenja Hrvatske, a mnogi međunarodni arbitri naivno su verovali da će time biti zaustavljeni prvi nagoveštaji rata na području bivše Jugoslavije. Notorna je činjenica da se rat razbuktao svom žestinom, a prava manjina u Hrvatskoj, pogotovo srpske, pretvorila su se u grotesknu pravno-političku mimikriju. Glavni posao kojim su se tih godina bavili Srbi koji nisu želeli da napuste Hrvatsku, svodio se na pitanje preživljavanja i opstanka u zemlji koja im je uskraćivala pravo državljanstva, radna mesta, pravo boravka i stanovanja, pravo na lečenje i penziju, pravo da bez straha izgovore svoja imena i prezimena. Živelo se u državi koja je prvih ratnih godina euforično glasno izgovarala svoje ime i glasno objašnjavala starost i vrednost većinske nacije, dok su ljudi ginuli na sve strane. Biti manjina u takvoj državi bilo je nešto nenormalno, sumnjivo i uvek potencijalno opasno za većinsku naciju. Posle egzodusa Srba iz kninske krajine u avgustu 1995. godine, tadašnji potpredsednik hrvatske vlade, dr Ivica Kostović bez ustezanja je objašnjavao pripadnicima UNHCR-a i OEBS-a da Hrvatska pod vlašću Hrvatske demokratske zajednice pokojnog predsednika Franje Tuđmana jednostavno ne želi “da u njoj žive pripadnici drugih nacija”.
       Ta brutalno istinita izjava najvišeg predstavnika vlasti i vladajuće partije u Hrvatskoj, uverila je svakog pripadnika današnje srpske manjine u Hrvatskoj, a pogotovo njene političke predstavnike, da je u prethodnih dvanaest godina manjina ovde doživljavana kao neko strano, a svakako i manje vredno telo, nešto čime se uvek može unosno vladati i u čije ime mogu da se donose oportune i dugoročno isplative političke odluke. Manjina je u Hrvatskoj tih dana bila shvaćena kao nepozvan gost u tuđoj kući, koji je, samo zahvaljujući usiljenoj ljubaznosti domaćina, privremeno stavljen tamo gde mu je i mesto.
      
       Propuštena šansa
       Ime srpske manjine bilo je posebno “kužno” u razdoblju kada je politički vrh “hadezeovske Hrvatske” uspešno, i čak prilično srdačno, pregovarao sa bivšim jugoslovenskim predsednikom Slobodanom Miloševićem i njegovom političkom kamarilom u Bosni i Hercegovini, od Radovana Karadžića do Mate Bobana. “Vlast dolazi i prolazi”, kaže na sve ovo dr Milorad Pupovac, “ali se životna iskustva velikog broja nesrećnih ljudi koji su bili žrtve tuđe megalomanije i hipokrizije ne mogu zaboraviti”. Verovatno zato, srpska zajednica u Hrvatskoj teško je razočarana prvim potezima nove vlasti u Zagrebu u “posttuđmanovskom periodu” od 3. 1. 2000. godine. Razočarali su ih političari koji prema srpskom stanovništvu u Hrvatskoj imaju posebna dugovanja, delom zbog biračkih listića na kojima su im upravo srpski glasovi u više navrata obezbeđivali izborne pobede, a delom i zbog starih fraza iz prvih ratnih godina koje aktuelna vlast sada ponavlja u novoj ambalaži. Dr Milorad Pupovac posebno upozorava na učestalu izjavu današnjih saborskih “stručnjaka za manjine” koji bez ustezanja govore da “Srbi opet žele biti ravnopravniji od drugih, žele paralelni Ustav, a sve to treba da plaća država u kojoj će oni opet vladati nad Hrvatima!” Ovakvoj rudimentarno ksenofobičnoj logici nedostaju zaista još jedino opanci, zemlja i šiljate glave Srba koji su se, po rečima istaknutih hrvatskih političara iz Tuđmanovog doba, od Miljenka Žagara, Vladimira Šeksa, Žarka Domljana ili Šime Đodana “mučki razmilili po pitomim hrvatskim poljima, šumama i dolinama”.
       Položaj Srba u Hrvatskoj nije pitanje koje se od juče provlači domaćom političkom i nacionalnom scenom, pa je sasvim jasno da se srpska manjina, upravo po tome, razlikuje od položaja drugih manjina u zemlji. U predjugoslovenskom razdoblju Srbi su imali svoje crkvene sabore i krajinske povlastice, bilo je to razdoblje personalno-političke autonomije u kojem je Krajina branila Zapad od Turaka. U XX veku to je preraslo u konstitutivnost, u ravnopravnost u jeziku, pismu, veri i rodu. U razdoblju Titove Jugoslavije srpsko stanovništvo je sa većinskim hrvatskim narodom delilo položaj, moć i vlast u državi, a u slozi su pri tom imali manje ili više sreće. Po raspadu bivše SFRJ, Srbima u Hrvatskoj ponuđena je teritorijalno-politička autonomija, kako u Ustavnom zakonu Republike Hrvatske, tako i u planu “Z 4”, međunarodne zajednice. Zvanični Beograd, ali i zvanični Zagreb tih godina su vodili drugu vrstu politike, a njene odjeke slušali su i u Kninu, pa je prilika da se život većinske i manjinske nacije uredi na pragmatičan i civilizovan način, nepovratno propuštena.
      
       Opasna žurba
       Kad je hrvatsko-srpski rat, bilo da je vođen u Hrvatskoj ili u Bosni i Hercegovini sa muslimanskim stanovništvom napokon završen “Dejtonskim sporazumom”, stari ustavni zakon o pravima manjina iz 1991. godine naglo je suspendovan, a nova vlast liberala i socijaldemokrata zaboravila je svoja obećanja da će ga ubrzo zameniti boljim i kvalitetnijim. Jedna od najspornijih stvari u čitavoj priči koju novi “dvorski pravnici” zapravo više ni ne pominju, jeste Pismo namere iz Erdutskog sporazuma sklopljenog 1996. godine. Srpski političari nisu bili iznenađeni kad je bivša hadezeova ministarka za evropske integracije Ljerka Mintas-Hodak s dosadom konstatovala “ah, pa tko se toga još sjeća”. “Od nje smo to i očekivali”, kaže dr Milorad Pupovac, ali od sadašnje potpredsednice Račanove vlade Željke Antunović, ipak, nismo očekivali da tvrdi kako je “Erdutski sporazum” bio tek prijateljsko rukovanje bivše hadezeovske vlasti sa lokalnim Srbima, a ne, kao što je notorno poznato, sastavni deo Dejtonskog sporazuma.
       Novi zakon o nacionalnim manjinama koji Račanova vlast po svaku cenu, što pre želi da provuče kroz saborsku proceduru u hrvatskom parlamentu treba da prođe tri čitanja i da se usvoji dvotrećinskom većinom svih zastupnika. U ovakvoj žurbi niko ne razmišlja zašto Srbi smatraju da su, barem po svojoj političkoj prošlosti u Hrvatskoj u različitom položaju od ostalih nacionalnih manjina ove zemlje. Poražavajuće je i to da je kabinet premijera Ivice Račana odbacio predlog zakona o nacionalnim manjinama koji je izradio poznati hrvatski pravnik i bivši ministar pravosuđa Stjepan Ivanišević, pa su njegov posao preuzeli bivši hadezeovi pravnici koji su se već verzirali u ad hok rešenjima pogodnim za onog ko trenutno vlada državom. Dr Milorad Pupovac ovde posebno skreće pažnju na skup prava iz kulturne autonomije koja, zbog jezika, pisma, veronauke i imena ulica u pojedinim mestima, već izazivaju revolt pojedinaca u većinskoj naciji. “Takvu autonomiju imaju čak i putnici koji prolaze kroz međunarodni aerodrom u Frankfurtu pa na njemu provedu više od tri sata, a u Hrvatskoj je danas problem ako Srbi u Dvoru na Uni kažu da uz latinicu žele pravo da se služe i ćirilicom. Što se manjinske samouprave tiče, a srpski čelnici u Hrvatskoj i na tome posebno insistiraju, ona već postoji u svim susednim državama od Slovenije, Mađarske, Austrije, pa čak i Jugoslavije koja je već usvojila zakon o nacionalnim manjinama. Ova samouprava praktično znači da o onome što se tiče srpskog stanovništva u pojedinim opštinama, bilo da je reč o školama ili deponijama smeća i nuklearnog otpada, ne može da odlučuje niko drugi u njihovo ime. “E, to je već bilo previše”, zaključuje dr Pupovac, “ali nije, recimo previše kad hrvatski političari mesecima raspravljaju o tome kakav bi trebalo da bude status Kosova u susednoj državi!”
       Prema poslednjim najavama iz hrvatskog parlamenta, zakon o nacionalnim manjinama u Hrvatskoj bi do jeseni trebalo da se pojavi pred zastupnicima u Saboru, ali se njegovi sastavljači unapred plaše da će saborska i nacionalna manjina u Hrvatskoj njegove odredbe shvatiti kao uvod u novi sukob sa parlamentarnom i nacionalnom manjinom srpske nacionalnosti. Priča o većini osuđenoj na večni strah od manjine koja se pre dvanaest godina ionako zahvalila na svim papirnatim pravima koja je dobila u “državi ravnopravnih građana”, ušla je tako u svoje mirnodopsko, ali ne manje opasno razdoblje.
      
       ZORICA STANIVUKOVIĆ