Podizanje Hrama Svetog Save (4)

      Patrijarh German, u septembru 1984. godine, poverava posao projektovanja, na osnovu sačuvanog idejnog projekta, ulogu protomajstora jednom od najboljih učenika profesora Bogdana Nestorovića, profesoru beogradskog Građevinskog fakulteta arhitekti Branku Pešiću. Na preporuku profesora Pešića, angažovana je ekipa mladih arhitekata iz projektnog biroa "Studio".
       Posao organizovanja gradilišta poveren je građevinskom preduzeću "Rad" iz Beograda.
       Moralo se krenuti u prikupljanje novčanih sredstava. Sveti arhijerejski sinod odlučuje "da nastavak gradnje Hrama Sv. Save bude briga svih arhijereja Srpske pravoslavne crkve", pa ih umoljava "da preko područnog im sveštenstva i monaštva, uprava hramova i manastira, kao i svih Crkvi odanih lica, organizuju prikupljanje priloga sve dok se konačno ne završi ovo sveto delo..."
       Prvi se povodom ovog zahteva oglasio episkop šabačko-valjevski Jovan (Velimirović) zakazavši u Šapcu sednicu Eparhijskog saveta na kojoj je odlučeno: da se sledeće dve godine (1985. i 1986) obustave svi građevinski radovi u ovoj eparhiji; da se provizija od prodatih kalendara priloži za nastavak gradnje Hrama Sv. Save; da svi parohijski sveštenici daju svoj lični prilog od po 10 000 dinara i da prilikom osvećenja Vaskršnjih vodica razgovaraju posebno sa svakim domaćinom i ukažu na značaj spomen-hrama posvećenog Sv. Savi, da bi ih pokrenuli na delo.
       Patrijarh German, u svojstvu mitropolita beogradsko-karlovačkog, održao je sastanak sa sveštenstvom mitropolije: dogovoreno je da lični prilog svih sveštenika bude 20 000 dinara; utvrđen način evidentiranja i praćenja primljenih sredstava i prihvaćen tekst poziva sa naslovom "Pomozimo izgradnju Hrama Svetoga Save na Vračaru".
       Određeni su i stepeni dobročinstva i zvanja darodavaca. Oni koji prilože više od dva miliona dinara ili deset hiljada američkih dolara postaju ktitori-zadužbinari, oni sa više od milion dinara ili pet hiljada dolara - veliki dobrotvori, oni sa više od petsto hiljada dinara ili dve i po hiljade dolara - dobrotvori, oni sa više od sto hiljada dinara ili petsto dolara - utemeljači, a svi ostali - priložnici.
       Stižu izveštaji o dobrom raspoloženju među sveštenstvom i vernicima. Episkop šabačko-valjevski Jovan javlja da su sveštenici iz njegove eparhije rešili da dupliraju svoje lične priloge. Citira se sveštenik koji je poručio vladici: "Preosvećeni, neću vam dolaziti do Vaskrsa, a kad dođem doneću milion dinara iz moje parohije!"
       Mnogo truda je uloženo i za organizovanje velike svečanosti na Vračaru, 12. maja 1985. godine. Pred oko sto hiljada ljudi, obeležavana je 390. godišnjica spaljivanja moštiju svetog Save, 90. godišnjica osvećenja crkvice zvane Prethodni hram Svetog Save i 50. godišnjica početka gradnje Hrama Svetog Save, ali, ipak, u prvi plan isticano je osvećenje obesvećenih zidova započetog Hrama i polaganje Povelje o nastavku njegove gradnje.
       Profesor Teološkog fakulteta u Beogradu dr Dušan Kašić zapisuje: "Bio je to dan kakav Beograd možda nije doživeo. Nije to bila nikakva 'manifestacija', bio je to skup, ogroman skup onih u kojima je decenijama počivala plemenita želja da se svetom Savi izrazi dužna zahvalnost, da se hram dovrši, da ovi zidovi usred Beloga Grada ne budu više 'zidovi plača' nego hram radosti, jevanđelske radosne vesti o ljubavi i dobru."
       Državna štampa nije ovom značajnom događaju ukazala zasluženu pažnju, pa se dobri izveštaji mogu naći u crkvenoj štampi. Tako, Glasnik, službeni list Srpske pravoslavne crkve, iz pera sveštenika Dragiše Jevtića, donosi:
       "Iz cele zemlje, kao i iz celog sveta, svi putevi toga dana, sa severa i juga, istoka i zapada, vodili su pravoslavne Srbe ka Vračaru. Vozovima, autobusima, automobilima, avionima, putovalo se ka jednom cilju - biti ovog istorijskog trenutka na Vračaru. Na beogradskoj železničkoj stanici neopisiva gužva a na autobuskoj problem kako se parkirati i omogućiti izlazak putnicima. Beograd je prosto opsednut. Kolone ljudi od stanice uputile su se pešice i tramvajima ili autobusima prema Vračaru. Ljubazni građani i vozači, upućivali su one koje ne znaju kako će doći do cilja, koji broj tramvaja ili autobusa da koriste.
       Na samim prilazima hramu, reke ljudi sa svih pravaca slivaju se ka njemu. Neki su pristigli još u ranu zoru da bi zauzeli mesta. Operativni štab sastavljen od: beogradskih sveštenika, studenata Teološkog fakulteta, bogoslova dveju bogoslovija (beogradske i karlovačke) sa profesorima su na svojim mestima i dužnostima, kao redari, prodavci i prikupljači priloga (na 60 punktova) sa plavom trakom oko leve ruke i znakom u vidu srpske trobojke na reveru ili mantiji. Koordinatori ovoga štaba sa toki-voki aparatima pružili su svima nemalu pomoć da bi ovaj molitveni skup prošao u redu, u molitvenom i pobožnom raspoloženju. Od ulaza u hram do improvizovanog oltara postavljen je plavi tepih, ni sami ne znamo koliko dugačak, jer se u ogromnom prostoru hrama sam čovek prosto gubi i čini mu se da kao da se nad njim nebo otvorilo.
       U budućem oltaru postavljen je ogroman uzdignuti prekriven podijum a iznad njega, na istočnoj strani, preko celog zida ogromna ikona Svetoga Save. Na sredini podijuma je improvizovana velika Sveta trpeza sa svim onim što je potrebno za Svetu liturgiju."
       Zvona svih beogradskih crkava oglasila su se tačno u 8 časova i 45 minuta najavljujući tako dolazak litije sa patrijarhom Germanom. Litija je oformljena kod Svetosavske crkve - čuvara Hrama. Na čelu litije nošen je veliki drveni krst koji je Njegova svetost doneo iz Jerusalima, pošto ga je izneo na Golgotu.
       Patrijarh German održao je besedu o značaju nastavka odavno započetog dela. Ostalo je zabeležno da je gotovo svaku rečenicu njegovu okupljeni narod "pozdravljao snažnim aplauzima, koji su potvrđivali da što Njegova svetost ovde govori, to srpski pravoslavni narod misli".
       Potom je protojerej-stavrofor dr Dušan Kašić pročitao Povelju o nastavku gradnje Hrama Svetog Save, koju su potpisali patrijarh German i svi srpski arhijereji i arhitekta Branko Pešić, kao protomajstor gradnje. Povelja glasi:
       "U ime Oca i Sina i Svetoga Duha Mi German po milosti Božjoj pravoslavni Arhiepiskop pećki Mitropolit beogradsko-karlovački i Patrijarh srpski sa svima arhijerejima Srpske pravoslavne crkve odslužismo Svetu liturgiju, danas, u nedelju, 12. maja (20. aprila) 1985. godine i izvršismo novo osvećenje temelja, davno započetog (1935) u Beogradu na Vračaru, spomen hrama Svetitelja Save prvog srpskog arhiepiskopa i prosvetitelja, što ovom Poveljom i našim potpisima svedočimo."
       Zajedno sa kamenom iz Svete gore koji je doneo proiguman manastira Hilandara otac Nikanor, Povelju je u specijalno pripremljeno mesto u zidu oltarskog prostora položio patrijarh German.
       Pošto od 1948. godine ne postoji Društvo za podizanje Hrama Svetog Save, koje bi brinulo o poslovima nastavka gradnje, Sveti arhijerejski sabor, u toku svog redovnog godišnjeg zasedanja, 15. maja 1985. godine, usvojio je predlog patrijarha Germana da "Centralno telo koje će se starati za dovršenje Spomen-hrama Svetog Save na Vračaru bude Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve, s tim što će u ovom telu svaka eparhija imati po jednog predstavnika, svešteno ili mirsko lice, koje će predložiti nadležni eparhijski arhijerej." Zatim se kaže: "Celokupno finansijsko poslovanje, brigu i nadzor nad svim radovima, a uz pomoć stručne i administrativne službe, vodiće Sveti arhijerejski sinod, kao izvršni organ Svetog arhijerejskog sabora, a sve ovo uz poštovanje kanonskih prava nadležnog dijecezana."
       Da bi se ubrzao povraćaj oduzete imovine na Vračaru, patrijarh German, sa članovima Svetog erhijerejskog sinoda, 18. juna 1985. godine, ponovo odlazi kod Dušana Čkrebića. Predsednik Srbije daje uveravanja, po onoj narodnoj, da se carska ne poriče. A sledećih dana od Skupštine opštine Vračar stiže rešenje (Broj: 06-40/85 - VII - 25. jun 1985. god.) kojim se prenosi u svojinu Srpske pravoslavne crkve, "bez naknade", crkva Svetog Save sa dvorištem od 2 840 kvadratnih metara i hram u izgradnji na katastarskoj parceli površine 14 126 kvadratnih metara, "sa pravom korišćenja zemljišta" na toj parceli, "radi nastavka izgradnje hrama po važećim propisima".
       Nastavljeni su pripremni radovi za nastavak gradnje. Na osnovu podnetog zahteva, izrađeni su urbanističko-tehnički uslovi, dobijena je građevinska dozvola za "dekonzervaciju objekta" i sva studijska ispitivanja postojećih zidova i celog prostora. Urađena je i projektna dokumentacija.
       Posle obavljene licitacije, za izvođača građevinskih radova odabran je KMG Trudbenik iz Beograda. Počeli su da stižu mnogi prilozi. Najčešće novac, bilo je i zlata. Poklanjao se nakit (ogrlice, narukvice, broševi, prstenje, burme, minđuše, privesci...), zlatni satovi, zlatnici i dukati, zlatne ploče i poluge, čak i zubno zlato, tri sveske zlatnih listića od po 75 grama, dve ukrasne krune za venčanje; novac, posuđe, svećnjaci i drugi predmeti od srebra; slike i drugi umetnički predmeti koji se mogu prodati... Stizale su i ikone i drugi vredni darovi, koji su nosili želju da Hram Svetog Save bude i svojevrsna riznica narodnog blaga...
       Protomajstor Branko Pešić i svih devet njegovih savetnika na projektu i gradnji odrekli su se honorara. Otac i sin Sava i Dragomir Dimitrijević prihvatili su da bez nadoknade pozlate svih 18 krstova Hrama, ukupne površine 150 kvadratnih metara...
       Mnogi su na gradilište doneli cveće, ali i hranu, piće i druge darove za radnike...
       Patrijarh German je na Vračaru u ponedeljak 14. aprila 1986. godine, kad su napokon i vidljivo otpočeli dugoočekivani poslovi na nastavku već odavno započete gradnje, obavio Čin prizivanja pomoći, blagodati i dara Presvetoga Duha na početku svakog dobrog dela, pomolio se sa prisutnima, a onda saslušao protomajstora Branka Pešića koji mu je prišao i obratio se rečima:
       - Vaša Svetosti, patrijarše srpski, sve je spremno za nastavak gradnje Spomen-hrama Svetog Save! Molim vas, blagoslovite da radovi počnu!
       - U ime Oca i Sina i Svetoga duha, molitvama Svetog oca našeg Save, neka radovi počnu! - blagoslovio je vidno uzbuđen od radosti patrijarh German.
       Te godine, iskazano kroz brojke, urađeno je sledeće: iskopano 5 000 kubnih metara zemlje, ugrađeno 995 kubika betona sa 143 000 kilograma armature, 1 200 kubika betonskih elemenata i 3 500 kubika oplate.
       Sledeće dve godine, 1987. i 1988, obeležila je izgradnja četiri visoka zvonika i podizanje četiri para potkupolnih lukova, posle čega se prešlo na montažu elemenata za sve četiri polukupole.
       U međuvremenu otpočeli su radovi i na izradi glavne kupole, sastavljene iz tri dela: prstena koji čini galeriju u obliku kružnog tunela dugačkog stotinak metara i poprečnog preseka 4 x 4 metra, tambura sa 24 prozora u krugu i sfernog dela kupole.
       Glavna kupola oformljena je u utrobi Hrama, zaključno sa izradom hidroizolacije, drvene potkonstrukcije, opšivanjem sa 28 tona bakarnog lima i svečanim postavljanjem pozlaćenog krsta - "Krsta Svetog Save" - visokog 12 metara.
       Tako oformljena kupola teška je više od četiri hiljade tona.
       S velikom pažnjom iščekivalo se njeno dizanje na zidove visoke četrdeset metara!
       Nikada nijedan hram nije građen na taj način: kupola hrama se gradi na zemlji, pa tek onda se podiže i postavlja na svoje mesto. I nikada do tada veći teret nije podizan sa zemlje!
       Sam Hram ima ove osnovne dimenzije i karakteristike: izgrađen je u srpsko-vizantijskom stilu; osnova je u obliku pravilnog grčkog krsta; dužina istok-zapad je 91 metar, a širina sever-jug 81 metar; visina Hrama je 70 metara, plus pozlaćen glavni krst visok 12 metara; Hram u prizemlju ima površinu 3 500 kvadratnih metara, tri galerije na prvom nivou površine 1 500 kvadratnih metara, a na drugom nivou galeriju od 120 kvadratnih metara sa spoljnim vidikovcem oko cele kupole; naknadno je ispod Hrama počela da se gradi i kapela kneza Lazara i riznica Svetog Save površine oko
       1 800 kvadratnih metara; Hram može da primi oko
       12 000 vernika; na zapadnoj horskoj galeriji mesta ima za 800 horista...
       Početak podizanja glavne kupole zakazan je za 26. maj 1989. godine, tačno u podne. Zato se toga dana na Vračaru okupilo mnoštvo radoznalog naroda koji je došao da vidi to "čudo", taj dotad neviđeni građevinski poduhvat. Među njima bilo je i više od dve hiljade naučnika i drugih građevinskih stručnjaka iz zemlje i celog sveta, koji su specijalno radi praćenja ovog poduhvata došli u Beograd!
       Uz pomoć 16 hidrauličnih dizalica, specijalno za ovaj posao izgrađenih u fabrici Prva petoletka u Trsteniku, kupola se odvojila od zemlje i polako krenula u visinu!
       Prosečno po dva metra dnevno, za dva časa rada, kupola se posle dvadeset dana uspela i zauzela predviđeno mesto.
       Hram je uobličen. Beograd je dobio novo lice.
       Podignut na najvišoj koti centralne gradske zone, na nadmorskoj visini od oko 134 metra, što je 64 metra iznad nivoa reke Save, Hram Svetog Save uzneo se nad Beogradom. Vidljiv je sa svih prilaza gradu i dominira u njegovoj silueti.
       Prva Sveta liturgija pod kupolom Hrama Svetog Save odslužena je 25. juna 1989. godine, tri dana pred veliku centralnu proslavu 600-godišnjice Boja na Kosovu, održanu u Gračanici i na Gazimestanu. Mnogo šta toga dana podsećalo je na ono što se tu dešavalo četiri godine ranije, samo što je ovoga puta bilo još više sveta. Za vreme Liturgije, na Vračaru se okupilo oko 150 hiljada ljudi!
       Tih dana održavano je redovno godišnje zasedanje Svetog arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve, koje je, kako je saopšteno, bilo "u znaku prenosa moštiju svetog Velikomučenika kneza Lazara Kosovskog u Gračanicu na Kosovu, podizanja kupole na hramu Svetog Save na Vračaru i proslave šeststote godišnjice Kosovskog boja i mučeničkog prestavljenja svetog kneza Lazara i drugih kosovskih junaka i mučenika".
       Do 1991. godine završeno je 90 odsto armirano-betonske konstrukcije Hrama, a onda su radovi počeli da zastaju, jer se i priliv novca drastično smanjio iako je bilo planirano da se gradnja završi do sledeće 1992. godine.
       U dotadašnjoj zajedničkoj državi Južnih Slovena nastupilo je vreme ratova. Stav Srpske pravoslavne crkve bio je da je u takvoj situaciji najvažnije pomoći ratom unesrećenom narodu. Pod pritiskom velikih sila Savet bezbednosti Ujedinjenih nacija uveo je rigorozne sankcije Srbiji i Crnoj Gori.
       Otpočela je izgradnja stotine novih crkava i parohijskih domova. Mnogi su želeli da svoju širokogrudost iskažu baš u svom selu ili u svom gradu. Za Hram Svetog Save, kao svenarodnu zadužbinu, malo je preostajalo. Arhitekta Branko Pešić izneo je procenu da se tih godina, i pored velikog nacionalnog zanosa, za pomoć u izgradnji ovog svesrpskog zdanja tek svaki deseti Srbin mašio za džep!
       Problema mnogo, novca malo, pa radovi 1996. bivaju potpuno obustavljeni. Hram, nažalost, ponovo počinje da urasta u korov... Ipak, 20. aprila 1999. godine sto hiljada ljudi iz Beograda i cele zemlje, ispred Hrama Svetog Save, prisustvovalo je Svetoj arhijerejskoj liturgiji, molitvi za mir i pomenu svima postradalima od agresije NATO-a, koje su služili patrijarh moskovski i sve Rusije Aleksije Drugi i patrijarh srpski Pavle!
       Otpočinju pripreme za nastavak gradnje. Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve 4. aprila 2000. godine za protoneimara, organizatora gradnje Hrama Svetog Save, postavlja profesora geodezije dr Vojislava Milovanovića. Protomajstor Branko Pešić se zbog ozbiljnih zdravstvenih problema, zbog dva preživljena infarkta, moždanog i srčanog, morao rasteretiti velikih obaveza koje je imao oko Hrama. Za sebe je zadržao samo posao nadgledanja arhitekture. Već sutradan, 5. aprila 2000, nastavljeni su radovi na Hramu. Plan je bio da se od Božića 2001. omogući redovno bogosluženje.
       Livenje 49 zvona, različite veličine, Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve poverio je livnici "Grosmajer" iz Insbruka u Austriji.
       Radovi su nastavljeni na podzemnoj etaži, sedam metara ispod zemlje, gde je na oko 1 800 kvadratnih metara započeta izgradnja kripte, riznice i muzeja Srpske pravoslavne crkve, kao i neizbežnih tehničkih prostorija, za klimatizaciju, ventilaciju, grejanje...
       Vreme je pokazalo da sve što se dešavalo u društvu imalo je uticaja i na gradnju Hrama Svetog Save. Imale su ga, sigurno, i političke promene od 5. oktobra 2000. godine. Kako i koliko, tek će se videti!
       Najava da bi se moglo ubrzati sa dovršenjem Hrama Svetog Save na Vračaru stigla je od novog premijera Srbije dr Zorana Đinđića, 4. jula 2001. godine, kada se ispred Patrijaršijskog dvora Srpske pravoslavne crkve, pred novinarima, pojavio zajedno sa patrijarhom Pavlom, članovima Svetog arhijerejskog sinoda i dr Vojislavom Milovanovićem, koji je u međuvremenu postao ministar vera u njegovoj vladi. Rekao je tada premijer Đinđić, posle 40-minutnog razgovora iza zatvorenih vrata kod patrijarha, da je "glavna tema susreta bila tempo uvođenja veronauke" u osnovne i srednje škole (ono na čemu su prethodnih meseci predstavnici Srpske pravoslavne crkve i drugih verskih zajednica uporno insistirali), ali da se razgovaralo i o završetku gradnje Hrama Svetog Save. "To je objekat od nacionalnog značaja i mislim da bi bilo dobro da se ubrza njegov završetak", rekao je Đinđić i najavio osnivanje konzorcijuma sastavljenog od uspešnih preduzeća i banaka koji bi svojim donacijama ubrzali gradnju.
       U Srpskoj pravoslavnoj crkvi sa zadovoljstvom su primljene obe ove najave, ali su one, istovremeno, bile i povod raznih komentara zašto su baš tih dana data ta dva tako značajna obećanja. Mnogi su u tome videli nameru Vlade Srbije i njenog predsednika da preduhitre eventualnu reakciju Crkve što je nekoliko dana ranije, na Vidovdan, isporučen sudu u Hagu prethodni predsednik Srbije i SR Jugoslavije Slobodan Milošević, a pogotovo zbog obrazloženja koje je neposredno posle tog čina, u ime vlade, dao njen predsednik. U obraćanju preko Radio-televizije Srbije, rekao je tada, između ostalog, premijer Đinđić: "Pre ravno 12 godina, na isti ovaj dan, na jedan od najvećih srpskih praznika - Vidovdan, Slobodan Milošević je pozvao naš narod da ostvaruje ono što je on nazvao idealima nebeske Srbije... Vlada Srbije obavezala se danas da sprovodi ideale zemaljske Srbije..."
       Ugovor o osnivanju Konzorcijuma za finansiranje nastavka gradnje Hrama Svetog Save svečano su potpisali u Hramu 3. septembra 2001. godine predstavnici 31 preduzeća. Tom prilikom osnovan je inicijalni fond od 60 miliona dinara (milion evra).
       Planirano je tada da se izgradnja Hrama završi do 2004. godine, do proslave 200-godišnjice Prvog srpskog ustanka.
       Krajem 2001. na Vračar je stiglo svih 49 zvona, ranije naručenih.
       Prvi put ona su se oglasila već na Božić. A to njihovo prvo oglašavanje sigurno je uveliko doprinelo što se tada, na prvoj Božićnoj liturgiji, u ponoć između Badnjeg dana i dana Roždestva Hristovog, okupilo oko sto hiljada ljudi!
      
       KRAJ
      
      

Prošlo je više od veka kako je počela gradnja Hrama Svetog Save na Vračaru u Beogradu. Prema najnovijem planu, građevinski radovi trebalo bi da se završe do 2004. godine, kada se obeležava dvestota godišnjica Prvog srpskog ustanka.        Srbi su gradili Hram, a gradnja Hrama je pokazivala pravu meru Srba. I možda ni u jednom drugom događaju Srbi nisu bolje pokazali svoje osobine kao narod nego kroz gradnju Hrama u slavu svog duhovnog rodonačelnika Svetog Save.        Hroniku gradnje Hrama, koji je u međuvremenu postao i jedan od glavnih simbola glavnog grada, NIN objavljuje u nekoliko nastavaka.               Autor teksta je JOVAN JANJIĆ