Šta je primenjivo, a šta nije pola veka kasnije u drugačijim političkim i kulturnim uslovima

      Kada je započet proces pomirenja između Francuza i Nemaca posle Drugog svetskog rata, države koje su ga promovisale bile su homogene kao nikada dotad u svojoj istoriji. Iako su u Nemačkoj do 1945. godine oduvek postojale značajne manjine, u Zapadnoj Nemačkoj je posle 1945. godine postojala samo brojčano zanemarljiva danska manjina u Šlezvigu, a od pedesetih godina je porastao broj “gastarbajtera”, uglavnom iz južne Evrope. U Francuskoj je etnička i kulturna različitost izgubila u toku jednog i po veka od Francuske revolucije. U svetlu nemačke istorije od 1933. do 1945. godine, alzaška populacija skoro da nije imala interesa da zahteva drugi državni okvir osim Francuske. Kada su Mone (Monet), Šuman (Schuman), Adenauer i drugi državnici pokušali da uspostave čvrste prijateljske veze između francuskog i nemačkog naroda, nije bilo sumnje da obe države predstavljaju svoje narode, uprkos postojanju dve Nemačke.
       U slučaju bivše Jugoslavije ne postoji, međutim, tako očigledna i prihvaćena podudarnost između naroda i države. Jedina “nacionalna država” koja je nastala na prostoru bivše Jugoslavije, osim Slovenije, koju sam izuzeo iz razmatranja iznetih u ovom članku, jeste Hrvatska. Nacionalno samoodređenje hrvatske države, koje je široko opisano u Preambuli njenog Ustava može samo da opstane ako se srpskim izbeglicama i dalje onemogućava povratak.
       Bosna i Hercegovina je podeljena na dva entiteta, koji su uglavnom homogeni iznutra. Međutim, ovi entiteti ne predstavljaju nacionalne države, a izdvajanje Herceg-Bosne i Republike Srpske i njihovo priključenje Hrvatskoj i Srbiji nisu verovatni, zahvaljujući pre svega međunarodnim pritiscima.
       Srbija je postala vrlo homogena, ne toliko usled proterivanja stanovništva, koliko zbog gubitka svojih teritorija. Dok su najbrojniju nacionalnu manjinu u Srbiji činili oko dva miliona Albanaca na Kosovu, dotle je tek nekoliko stotina hiljada pripadnika ove manjine ostalo u južnoj Srbiji. Shvatanje da Kosovo i dalje predstavlja deo Jugoslavije, može se opisati jedino kao pravna fikcija. Međutim, Srbija, čak i bez Crne Gore, i dalje ostaje multinacionalna republika. I dalje postoji više od 300 000 Mađara i Bošnjaka u Srbiji, nekoliko stotina hiljada Roma, 100 000 Hrvata i veliki broj drugih manjina. U Crnoj Gori - pošteđenoj konflikata - i Makedoniji, postoji visok stepen nacionalne različitosti. Dok u Makedoniji konstitutivni narod čini oko dve trećine ukupne populacije, u Crnoj Gori je broj manjina oko 20 procenata ukupne populacije. Kosovo, sa svojim nejasnim statusom, verovatno trenutno ima najmanji broj manjina u južnom delu bivše Jugoslavije, uglavnom Srba i Roma. Ovaj kratak pregled numeričke distribucije nacionalnih manjina pokazuje da se ni posle osam godina ratova koji su imali za cilj homogenizaiju u bivšoj Jugoslaviji, još uvek nisu stvorile nacionalne države. Da li tako može unutrašnje stanje država proizvesti potrebu za pomirenjem? Očigledan odgovor bi bo “ne”, pre svega iz dva razloga.
       Prvo, pojedine države bi mogle biti u legitimnoj ulozi posrednika u procesu pomirenja među narodima samo ako bi bile u suštini jednonacionalne predstavljajući većinski narod. Takav proces bi, međutim, samo učvrstio polazne premise na osnovu kojih su se vodili ratovi.
       Drugo, da li političke vođe raznih država mogu govoriti u ime naroda? Ukoliko bi pomirenjem između Srba i Hrvata rukovodile političke vođe u Srbiji i Hrvatskoj, da li bi oni zaista mogli da predstavljaju i Hrvate i Srbe u Bosni ili na Kosovu? Hrvatska demokratska zajednica (HDZ), vladajući do početka 2000. godine, nastojala je da uključi Hrvate izvan državnih granica u hrvatski politički sistem davanjem prava glasa Hrvatima van Hrvatske, dopunjujući teritorijalni integritet vlade de facto etničkom komponentom. Ovakvo proširenje glasačkog prava umanjilo je učešće Hrvata u političkim procesima u Bosni, ojačalo nacionalizaciju politike u Hrvatskoj i doprinelo marginalizaciji Srba u političkom životu u Hrvatskoj.
       Moralni argument mora da uzme u obzir da bi pomirenje na isključivo međudržavnom nivou značilo priznanje moralno neprihvatljivog procesa “etničkog čišćenja” proteklih deset godina. I pored ovih prigovora, bilo bi prejednostavno sasvim odbaciti proces pomirenja kojim rukovode predstavnici država. Takav proces, međutim, mora pratiti proces pomirenja koji se odigrava unutar zemalja o kojima govorimo.
       Kada se razmišlja o mogućnostima za pomirenje, neophodno je posmatrati ne samo zemlje kojih se to direktno tiče, već uzeti u obzir i širi regionalni kontekst. Francusko-nemačko pomirenje se odigralo u evropskom kontekstu koji je bio bitno drugačiji od onog koji je postojao pre Drugog svetskog rata. Evropska integracija je započela zajedno sa razvojem bliskih veza između Francuske i Nemačke.
       Francuska i Nemačka se nalaze u samom srcu Zapadne Evrope, što čini evropsku integraciju bez ove dve države nemogućom. Pogotovo u kontekstu hladnog rata evropska integracija se na ovaj način može smatrati pozitivnim faktorom u uspostavljanju pomirenja između Nemačke i Francuske.
       U kontekstu jugoistočne Evrope, međutim, evropska integracija bi se mogla pokazati centrifugalnom silom. Sve zemlje koje ovde posmatramo leže na periferiji trenutnih evropskih političkih, ekonomskih i kulturnih zbivanja. Stoga je učešće jugoistočne Evrope u evropskoj integraciji poželjno, ali ne i imperativno. Takođe je značajno to da zemlje ovog regiona nastoje da definišu svoje odnose sa Evropskom unijom pretežno bilateralno, a ne multilateralno, strahujući da bi njihova regionalna kooperacija odložila njihovo pojedinačno učešće u evropskoj integraciji. Pokušaji Evrope da se uspostavi regionalni pristup nisu mogli da zaustave ovu težnju.
       Bilo bi pogrešno pretpostaviti da su u bilo kom delu sveta svi narodi ujedinjeni i da čine koherentno telo. U tom smislu ni Balkan nije izuzetak. Konflikti u bivšoj Jugoslaviji i nedovoljna javna debata o nasleđu komunizma ostavili su mnoge narode podeljene.
       Dihotomija između unutrašnjeg i spoljnog pomirenja otvara neke dileme. U slučaju Nemačke, nacionalno pomirenje je imalo različite oblike. Na površini, denacifikacija i mit o novoj epohi su omogućili konsenzus, kojim se zemlja distancirala od svoje nacističke prošlosti. Istovremeno su savezničke snage i širi politički krugovi, bar do 1968. godine, prihvatili potrebu za integracijom političkih “saputnika” i kolaboranata različitih stepena značaja i moći. Ovaj pragmatičan pristup je razočarao mnoge aktivne borce protiv nacionalsocijalizma, kao što je bila Hana Arent (Hannah Arendt). Savesno preispitivanje sopstvene prošlosti bilo je efektivno odlagano kako u Francuskoj, tako i u Nemačkoj, sve dok većina političke i kulturne elite nije bila zahvaćena sa “Gnade der spaten Geburt” (zbog “milosti kasnog rođenja” nije mogla da učestvuje u Drugom svetskom ratu), kao što je jednom istakao bivši nemački kancelar Helmut Kol.
       Ratovi u Hrvatskoj, Bosni i na Kosovu (i do izvesne mere u Makedoniji) završili su se različitim stepenima pobeda i poraza kod pojedinih strana u sukobima. Svi politički lideri koji su bili umešani u ratove u bivšoj Jugoslaviji ostali su na slobodi, a neki i na vlasti. Ako se napusti objašnjenje ratova kao eskalacija starih etničkih konflikata, koji su u značajnoj meri “neizbežni”, a samim tim i lišeni individualne odgovornosti svojih izazivača, mora se primetiti da je vrlo malo političara, vojnika, pripadnika paravojnih formacija i drugih lica odgovornih za zločine počinjene tokom ratova u bivšoj Jugoslaviji kojima je za to suđeno.
       Na ovom mestu se ne može raspravljati o tome koliko su adekvatni pravni mehanizmi kojima se postavlja pitanje odgovornosti, naročito Međunarodni krivični tribunal za bivšu Jugoslaviju. Postavlja se, međutim, pitanje o tome da li je moguće pomirenje pre nego što oni koji su odgovorni za zločine budu izvedeni pred sud.
       Primer francusko-nemačkog pomirenja može se tumačiti na dva načina. Sa jedne strane, Sud za ratne zločine u Nirnbergu, koji su osnovali saveznici, sudio je preživelim vodećim ličnostima nacističke Nemačke. Moglo bi se reći da je pravda bila izvršena pre nego što je započet proces pomirenja. Sa druge strane, može se istaći argument da sudski postupci protiv brojnih ličnosti Trećeg rajha nisu sprovedeni uopšte ili suviše kasno, ili su izrečene suviše blage kazne. Ovakva dva tumačenja omogućila bi različite zaključke: ili je proces pomirenja omogućen time što je suđeno eliti nacističkog sistema, ili je, s obzirom na neadekvatnost sudskih postupaka u brojnim slučajevima, podvrgavanje vođa Trećeg rajha suđenju u Nirnbergu, imalo samo malo značajne posledice za zbližavanje francuskog i nemačkog naroda.
       Važno je posmatrati Nirnberški proces u njegovom političkom kontekstu. On nije inicirao političku i pravnu diskreditaciju političkog sistema čijim je predstavnicima suđeno. Sa Tribunalom ili bez njega, sistem Trećeg rajha bio je temeljno diskreditovan i poražen i nije bilo sumnje da će politička i vojna elita biti isključene iz političkog sistema posleratne Nemačke.
       U ovome se Međunarodni krivični tribunal za bivšu Jugoslaviju u velikoj meri razlikuje od Nirnberga, i po svojoj ulozi, i po svom opštem političkom kontekstu. Politički sistemi u kojima su optuženi za ratne zločine u bivšoj Jugoslaviji bili aktivni, još uvek nisu poraženi.
       Francusko-nemačko pomirenje bilo je deo političke preorijentacije nemačkih elita i njihovog sasvim novog pristupa međusobnim odnosima. Sličan proces u bivšoj Jugoslaviji mora biti ugrađen u širi koncept društvene i političke rekonstrukcije. Samo je takvim pristupom moguće izbeći opasnost da pomirenje postane de facto proces kolektivnog zaboravljanja, bez ustanovljenja odgovornosti. Zaboravljanje i potiskivanje ratnih događaja ne može biti trajno, i moglo bi u budućnosti da predstalja ozbiljnu opasnost za društva u ovom delu Evrope.
      
       FLORIJAN BIBER
       (Autor je univerzitetski predavač u Sarajevu i Budimpešti)