(“Desna epopeja”, NIN br. 2709)

      Reakcije na projekat gradskog odbora Smedereva da jednom trgu daju ime Dimitrija Ljotića bile su brojne i razvile su se u polemiku čija je centralna tačka bila, da li je Ljotić (i Zbor sa njim) bio fašista. Ne ulazeći u polemiku, iznijećemo niz neospornih činjenica, koje daju elemente za odgovor na pitanje.
       Prvo, Ljotić je bio duboko religiozan čovjek, hrišćanin i pravoslavac: “Otkada znam za sebe, bio sam nastrojen religiozno... I svet nikada nisam mogao shvatiti bez Boga...” piše on u svojoj autobiografiji. Od 1935. Ljotić je član Braničevskog eparhijskog savjeta i, kao njegov potpredsjednik, član Patrijaršijskog savjeta Srpske pravoslavne crkve.
       Ljotić je bio uvjereni, skoro mistični, monarhista. On ne može zamisliti državu bez monarha. “Mi smo za Kralja... bez uslova i bez glasanja... Nama kralj treba baš zato što je štit na zemlji... po ljudskom uređenju i milosti Božijoj, svakog Božijeg dela: vere i crkve, jedinke i porodice, naroda i otadžbine i svake slobode i pravde... Kralj, čudesni ključ svoda narodnog...” piše Ljotić. Vizija monarhije čiji tonalitet nije savršeno ustavni, ali je još udaljenija od fašističke koncepcije društva i države, gdje je sva vlast u rukama vođa, i monolitne partije.
       Zatim, za razliku od svih totalitarnih pokreta, Zbor se nikada nije služio u svojoj političkoj akciji fizičkim nasiljem, iako su zboraši bili često izloženi napadima pa i ubistvima. Izuzetak je sukob na Beogradskom univerzitetu, gdje su zboraši bili i napadani i napadači.
       Tačno je da su Ljotić i Zbor bili protiv liberalne demokracije. Sam je Ljotić bio za “čist staleški parlamenat” kao što je to iznio 1931. kralju Aleksandru. U Osnovnim načelima Zbora, u članu 6, formulacija je da Narodno predstavništvo mora biti izraz “staleškog uređenja i političkih shvatanja”, što implicira, logično, postojanje političkih formacija. U stvari, Ljotić i Zbor bili su u potrazi za “trećim putem”, između totalitarizma i liberalne demokracije, što nije razlog da se to traganje ocijeni kao fašizam. Bio je i De Gol je protiv partijske demokracije, a da ga niko nije nazivao fašistom. Na parlamentarnim izborima od 1938. Zboru je ponuđeno da uđe na zajedničku listu Udružene opozicije, čiji je nosilac bio dr Vlatko Maček, neosporni demokrata, što pokazuje da jedan broj tadašnjih demokratskih lidera nije Ljotića i Zbor vidio kao fašiste.
       Logična posljedica optužbe da je Ljotić bio fašista jeste da je on pred rat bio petokolonaš, a za vrijeme okupacije kolaborater. Činjenica je međutim da se pred rat Ljotić upinjao, više nego ijedan politički čovjek u Jugoslaviji, kako bi Jugoslavija ostala neutralna, na čelu neutralnih balkanskih država, te da tako izbjegne ulazak u rat, koji je on predosjećao kao kobni za Jugoslaviju. Istovremeno je tražio da se jugoslavenska armija dovede u borbenu pripravnost. A zborašima on daje uputstvo: “Vi, koji budete u pozadini, da organizujete radne čete za pomoćne policijske i vojne službe za hvatanje sumnjivih lica, onih koji šire paniku, i padobrance... Vi koji budete na frontu da vršite vašu dužnost potpuno.” Sam Ljotić, jedini od političkih prvaka u zemlji, odlazi 30. marta 1941. kao rezervni pješadijski potpukovnik, da primi komandu šestog dopunskog puka u Bijeljini. To su stavovi i akcije suprotne petokolonaštvu.
       Što se tiče kolaboracije, ona je za Ljotića i zboraše neosporna. Pitanje je međutim, koji su razlozi, koji su motivi, te kolaboracije. Da li želja da se preko nje dočepa barem dijela vlasti, da li da bi se služilo njemačkim interesima, ili pak da se kolaboracijom spasavaju neki bitni narodni interesi. Kao elemente odgovora navešćemo dva momenta:
       Prvi srpski dobrovoljci, sastavljeni uglavnom od zboraša, pojavili su se 15. septembra 1941. punih pet mjeseci od ulaska Nijemaca u Srbiju, a kao odgovor na komunistički ustanak od početka jula, i prvih njemačkih odmazda, streljanja 100 Srba za jednog ubijenog Nijemca. Dobrovoljci nisu uzeli oružje čim su se Nijemci pojavili, niti kad Draža Mihailović počinje organizovanje otpora, ali koji je vodio računa o njemačkim odmazdama. Zboraši su uzeli oružje, jer su smatrali da komunistička akcija dovodi u pitanje samu egzistenciju srpskog naroda.
       Drugi element: na Istočnom frontu, za sve vrijeme rata, nije bilo nijednog vojnika, i pored stalnog i teškog pritiska Nijemaca da se tamo pošalje barem jedna simbolična srpska jedinica. To je jedinstven slučaj za zemlje porobljene Evrope. Za “obožavaoce Hitlera” to je poduhvat i odgovor na optužbu da je Ljotićeva kolaboracija bila inspirisana njemačkim interesima.
      
       MIRKO BOJIĆ,
       Pariz