Tek u godini kada slavi četiri decenije postojanja Institut za književnost i umetnost napustio je potkrovlje Rudarsko-geološkog fakulteta i preselio se u - Dom Vukove zadužbine

      Četiri decenije su prošle otkako je na predlog čuvenog akademika Vojislava Đurića, tadašnjeg direktora Centra za teoriju književnosti i umetnosti Filološkog fakulteta u Beogradu, Vlada Srbije, koja se u to vreme zvala Izvršno veće Narodne Republike Srbije, donele Uredbu o osnivanju Instituta za književnost i umetnost. Uredba je doneta 15. septembra 1962. a Institut je, formalno, počeo sa radom 1. januara 1963. godine. Njegovi osnivači bili su Izvršno veće Skupštine Srbije, Srpska akademija nauka i umetnosti, Filološki fakultet i Univerzitet umetnosti u Beogradu.
       Iako, kao i sve tada, pod okriljem jednosmerne politike, Institut je, zahvaljujući mnogim svojim istaknutim i spretnim saradnicima, čineći neke bezbolne ustupke, veoma brzo stekao ugled ozbiljne naučnoistraživačke ustanove. Za kratko vreme od Centra za teoriju književnosti i umetnosti prerastao je u najveći institut za proučavanje književnosti u bivšoj Jugoslaviji. A pošto je okupljao dosta stručnih saradnika, različitih naučnih interesovanja, književnost je ovde proučavana sa više strana. Ipak, četiri su osnovna polja istraživanja: književno-istorijska, književno-teorijska, komparativna i istraživanja poetike književnog nasleđa.
       Sadašnji direktor Instituta Miodrag Maticki kaže da je ova naučna ustanova od osnivanja do danas ostala samostalna, ali i otvorena za saradnju sa svim bliskim naučnim, kulturnim i obrazovnim ustanovama, posebno sa SANU, biološkim i filozofskim fakultetima, Maticom srpskom i srodnim institutima, a oko svojih projekata okupljala je i naučne radnike iz univerzitetskih centara cele bivše Jugoslavije, pa i iz manjih gradova, sa istraživačima koji nisu bili uključeni u organizovana naučna istraživanja.
       Glavni oslonac naučnih ustanova su - ljudi. A to je i ovde očigledno. Institut za književnost i umetnost predstavlja se isključivo sa svojim naučnoistraživačkim projektima. Nema svoju zgradu, nema svoju stalnu adresu. U prethodne četiri decenije njegova privremena adresa bila je - potkrovlje Rudarsko-geološkog fakulteta. Tek ove, jubilarne četrdesete godine, napravljen je veliki pomak: Institut je useljen u Dom Vukove zadužbine, u Ulici kralja Milana broj 2. Ministarstvo za nauku, tehnologiju i razvoj Srbije imalo je razumevanja, pa je dalo novac za opremanje potrebnog prostora.
       Institut ima bogatu izdavačku produkciju. Do sada je sa njegovim znakom objavljeno 235 dela i 30 svezaka “Književne istorije” (časopisa za nauku o književnosti, koji izlazi od 1991. godine). Ono po čemu je ova ustanova prepoznatljiva kao izdavač, jeste edicija “Posebna izdanja”, u kojoj su do sada objavljena 23 zbornika.
      
       Letopis kulturnog života
       U ovim knjigama, kako kaže direktor Instituta Miodrag Maticki, temeljito su osvetljena književna dela najznačajnijih srpskih pisaca i književnih kritičara od 18. do kraja 20. veka (Ive Andrića, Miloša Crnjanskog, Svetozara Markovića, Jovana Skerlića, Laze Kostića, Rastka Petrovića, Stanislava Vinavera, Sime Milutinovića Sarajlije, Jovana Rajića, Pere Todorovića), kao i pojedine epohe (“Međuratna srpska književnost”), značajne oblasti komparatistike (“Svetozar Marković i Ljuben Karavelov u kontekstu slovenske književnosti i kulture”, “Bajron i bajronizam u jugoslovenskim književnostima”), paradigmatski žanrovi srpske literature (“Istorijski roman”) ili zapostavljene regije srpske književne baštine (“Književnost Stare i Južne Srbije do Drugog svetskog rata”).
       Među priručnicima izdvaja se “Rečnik književnih termina” koji se smatra za jedan od najboljih i najuspešnijih takvih rečnika u Evropi. Do pojave ovog rečnika, urađenog u enciklopedijskog formi (u dva izdanja, 1985. i 1992. godine) centar književno-teorijskih istraživanja bio je pretežno u Zagrebu.
       Iz oblasti teorije književnosti objavljeno je desetak zbornika u kojima su propraćene savremene orijentacije svetske teorijske misli i dati rezultati istraživanja o njihovoj primeni na dela srpske usmene i pisane literature. Tu su i četiri zbornika “Književni rodovi i vrste - teorija i istorija” kojima je obuhvaćena žanrovska problematika u našoj i stranoj književnosti.
       Kroz ediciju “Srpska književna kritika u 25 knjiga”, koju je kao glavni urednik uređivao Predrag Palavestra, obuhvaćen je najznačajniji deo srpske književne kritike od njenih početaka do 1941. godine. Ona, sa propratnim studijama koje u hronološkom sledu čine svojevrsnu istoriju srpske književne kritike na 2 500 stranica, kako kaže Maticki, “nezaobilazna je literatura za sve koji izučavaju srpsku književnost”.
       U okviru projekta “Poetika srpske književnosti” objavljeno je osam zbornika, koje kao urednik potpisuje Novica Petković. Ovom projektu “pošlo je za rukom da u velikoj meri promeni sliku o prirodi srpske književnosti u 20. veku”, ističe Maticki.
       A on sam u okviru edicije “Istorija srpske književne periodike” rukovodi poslom objedinjavanja ukupnih izučavanja književne periodike od 1767. do 1941. godine. Do sada je objavljeno 12 knjiga, koje potvrđuju da je ova edicija osnova za temeljnu istoriju srpske književne periodike i svojevrsna rekonstrukcija letopisa kulturnog života u 19. i 20. veku.
       “Biblioteka usmene književnosti” sa deset do sada objavljenih knjiga prihvaćena je kao naučno izdanje “sabranih usmenih dela našeg naroda”. I njome se, pojašnjava direktor Instituta, bitno zaokružuje korpus narodnih umotvorina koje je ustanovio Vuk Karadžić.
       Ove jubilarne godine Institut je, pored svečanog dvobroja “Književne istorije” objavio ili pripremio za objavljivanje zbornike “Disova poezija”, “Sto godina Srpskog književnog glasnika”, “Književna teorija XX veka” i “Porodica Jovana Ilića u srpskoj književnosti 1824-1926”, zatim kao posebne knjige “Letopis kulturnog života 1908-1911” Marije Cindori, “Narodne umotvorine u Letopisu Matice srpske”, koje je u obimu od 700 stranica priredio Miodrag Maticki, potom studije “Modernitet i tradicija” Milana Radulovića, “Genetički vidovi interliterarnosti” Gvozdena Erora, “Led i plamen. Teorijsko estetski eseji i studije” Miloslava Šutića, “Osnovni pojmovi moderne” Slobodanke Peković, “Andrić, istorija i ličnost” Radovana Vučkovića, “Tipologija nadrealizma” Jelene Novaković i “Jezik srpskog pesništva” Miodraga Matickog.
      
       Promene svesti!
       Institut je u protekle četiri decenije bio otvoren za sve saradnike i iz zemlje i iz sveta, što se vidi i po njegovim zbornicima - naglašava Maticki i ističe da se Institutu sada nude poslovi koji izlaze iz nacionalnih okvira.
       - Danas, kada se u svetu posebno istražuju promene u svesti južnih Slovena, posle promena njihove političke i geografske mape, kada se traga za nekim novim kanonima i novim kulturnim vrednostima koje treba da obeleže savremenu epohu u duhovnoj kulturi južnoslovenskih naroda, Institut je posebno zanimljiv za takva kulturološka istraživanja i preispitivanje tradicije. Nude mu se zato novi projekti i saradnja sa srodnim institutima i slavističkim katedrama (Krakov, Poznanj, Bolonja, Hamburg, Berlin, Sofija, Skoplje, a sa Moskvom i Sanktpeterburgom ona već tradicionalno postoji). Prvi će se realizovati već u maju 2003. a tematizuje “Manjinsku književnost u podunavskim zemljama”. Priprema i organizovanje ovog skupa, prema želji Radne zajednice osam podunavskih zemalja, poverena je našem Institutu za književnost i umetnost.
       Institut se izdržava na osnovu projekata koje radi. A Ministarstvo za nauku, tehnologiju i razvoj Srbije već je prihvatilo da za ovu i sledeće dve godine finansira pet naučnoistraživačkih projekata koji se tiču komparativnih istraživanja srpske književnosti u evropskom i balkanskom kontekstu, teorijskih istraživanja zasnivanja moderne srpske književnosti, srpske književne periodike 20. veka, ali i prvi put pokrenutog projekta za narodnu usmenu književnost i folklor.
      
       JOVAN JANjIĆ