Povratak Gavrila Principa, ili kako je Muzej Mlade Bosne postao Muzej Sarajevskog atentata

      Nekadašnja Šilerova radnja pred kojom je 28. juna 1914. Gavrilo Pincip ubio austrougarskog prestolonasljednika Franju Ferdinanda i njegovu ženu Sofiju Hotek, godinama je bila Muzej Mlade Bosne. Muzej je devastiran i zatvoren odmah po izbijanju rata u Bosni 1992. godine i tek sada, deceniju poslije, ponovo će otvoriti vrata posjetiocima, ali pod novim imenom. Zvaće se Muzej Sarajevskog atentata. Svečano otvaranje bilo je predviđeno za 30. decembar 2002. godine da bi u posljednji čas izbila prepreka: sarajevska televizija je uoči novogodišnjih praznika javila da se otvaranje odlaže jer nisu pribavljene sve potrebne komunalne i druge saglasnosti.
       Sarajevski atentat je oduvijek bio predmet silnog interesovanja javnosti i istoričara. O njemu je napisano 20 hiljada naučnih radova dok broj publikacija, novinskih tekstova i feljtona nikada nije utvrđen. Atentat je bio i ostao kontroverzan događaj, a raspoloženje prema činu Gavrila Principa mijenjalo se prema političkim prilikama. Sam Princip kao istorijska ličnost “šetao” se od heroja do teroriste, od junaka zaslužnog za oslobođenje i ujedinjenje do nekoga kome se i ime nerado izgovara.
      
       “Fukara ubi imperatora”
       Dijelio se i običan svijet. Šaljivi kafanski komentari su se kretali od “takvi smo mi Srbi, ne prođe dugo vremena a mi ubijemo prestolonasljednika” (Murat, Ferdinand), do u Sarajevu češće opaske “da ona fukara ne ubi imperatora, gdje bi nam bio kraj”. Atentat je pokrenuo lanac istorijskih događaja u kojim su zbrisana četiri carstva (rusko, njemačko, austrougarsko i tursko), 70 miliona ljudi je otišlo u rat, 12 miliona je izgubilo život, skončale su četiri dinastije (habsburška, romanovska, hoencolernska i otomanska). Prvi svjetski rat je izmijenio kartu Evrope i uveo novi poredak (Rusija, odnosno Sovjetski Savez).
       U Sarajevu se uvijek dalo osjetiti da je Kraljevina SHS, koja je nastala kao posljedica Gavrilovog pucnja, pristupala događaju koji je bio neposredan povod izbijanju rata sa priličnom dozom ambivalencije. Srbija je oduvijek negirala bilo kakvu vezu sa atentatom, iako su poslije rata iskrsli mnogi dokazi o povezanosti Gavrila i njegovih drugova iz Mlade Bosne sa pukovnikom Dragutinom Dimitrijevićem Apisom i njegovom Crnom rukom. No u Evropi se u ono vrijeme moralo voditi računa da se na ubistva članova carskih porodica nije blagonaklono gledalo, pogotovo u evropskim državama u kojim su na vlasti bile monarhije. Bez obzira na to, u Sarajevu je grupa politički uticajnih Srba, radikala, tridesetih godina na Šilerovu radnju postavila ploču i tako obilježila ovo istorijsko mjesto.
       I Brozova Jugoslavija je takođe nekoliko godina poslije Drugog svjetskog rata ćutala o Principovom atentatu, a onda je Odlukom Gradskog narodnog odbora 1953. godine osnovan muzej pod imenom “Muzej Mlade Bosne” kao depandans Muzeja grada Sarajeva. Muzejska postavka je okarakterisana kao postavka o “revolucionarnom pokretu za socijalno i nacionalno ujedinjenje jugoslovenskih naroda” a sarajevski atentat je okarakterisan kao patriotski čin, dok je Gavrilo Princip stekao status nacionalnog junaka. Od tada su okrugli stolovi u Mladoj Bosni ušli u modu, održano ih je na stotine, napisano na stotine brošura.
      
       Bombom na ploču
       Približavanje posljednjeg rata donijelo je Principu nove teškoće. U Sarajevu je od junaka ponovo postao terorista koji je divljačkim činom ubio cara. Ploča koja je decenijama stajala na muzeju oštećena je eksplozivnom napravom godinu prije početka rata, u incidentu koji je uslijedio nakon jednog od oštrijih razmimoilaženja predstavnika SDA i SDS-a u bosanskohercegovačkoj skupštini početkom 1991. godine. To je vrijeme kada je predsjednik Skupštine BiH bio Momčilo Krajišnik (sada u zatvoru u Hagu, pod optužbom za genocid), a SDA i SDS bile su neiskreni koalicioni partneri koji su dijelili vlast sa HDZ-om. Na posljednjoj februarskoj sjednici Skupštine te 1991. godine, kasno u noć, jedan od poslanika SDA objavio je da se u pauzi zasjedanja sastao Izvršni odbor SDA i odlučio da podrži konfederalno rješenje za preuređenje Jugoslavije. Na to je za govornicu izašao poslanik SDS-a Radoslav Brđanin (sada takođe u Hagu pod optužbom za ratne zločine) i rekao da SDA zapravo hoće “Nezavisnu Državu Bosnu i Hercegovinu”, ali da srpske majke još rađaju junake i da se suveren te “NDBiH” neće moći živ provesti pored Principovog mosta. Iz klupa SDA na to je odgovoreno da se u budućoj državi Bosni i Hercegovini mostovi neće zvati po ubicama i teroristima. Kada je uskoro poslije toga stradala ploča pred Muzejom Mlade Bosne, oko Principa su se posvađali i koalicioni partneri u gradskoj skupštini. Na kraju je muzejska ploča ipak popravljena.
       Kada su u proljeće 1992. godine srpski topovi zapucali po Sarajevu, uklonjene su ploče ispred Muzeja Mlade Bosne, zajedno sa Principovim stopama na trotoaru. Godine su prolazile i činilo se da će tako i ostati.
       Jedan čovjek nije tako mislio.
       Predratni direktor Muzeja grada Sarajeva, muzeolog Bajro Gec, sa nekolicinom radnika sklonio je još 1992. godine preostale eksponate i prenio ih u tadašnju zgradu muzeja, poslije čega su, sa cijelim fundusom Muzeja grada, smješteni u Jevrejski muzej. Prije dvije godine pokrenuta je akcija da se postavka ponovo vrati u Muzej Mlade Bosne. Na početku nije bilo ni razumijevanja ni novca.
       - Mi smo predložili da se muzej nazove po Sarajevskom atentatu i da taj događaj, kao svjetski istorijski događaj, dobije mjesto i prostor koji zaslužuje i obratili smo se raznim institucijama, opštini Stari grad na čijem području se nalazi, Kantonu, Federaciji, Vijeću ministara, RS a jedino je Uprava grada sa gradonačelnikom Hamamdžićem pokazala razumijevanje i odvojila 60 hiljada maraka kao pomoć u obnovi - kaže Bajro Gec, koga su takođe političke prilike sa mjesta direktora Muzeja pretvorile u kustosa za austrougarski period.
      
       Kustosov trud
       Gec je uradio idejno istorijsku osnovu i tematski ekspozicioni plan buduće postavke. Cjelokupni program je predviđen za dvije faze. U prvoj fazi bi se rekonstruiksala spomen-obilježja Sarajevskog atentata, što znači vraćanje ploče sa stopama i ploče sa tekstom, ali izmijenjenim. Na prvoj ploči je pisalo: “Sa ovoga mjesta 28. juna 1914. Gavrilo Princip svojim pucnjem izrazi narodni protest protiv tiranije i vjekovnu težnju naših naroda za slobodu”, i to ćirilicom. Na novoj ploči će, latinicom i na engleskom jeziku, pisati: “Sa ovog mjesta 28. juna 1914. je Gavrilo Princip izvršio atentat na austrougarskog prestolonasljednika Franca Ferdinanda i njegovu suprugu Sofiju Hotek”.
       Za drugu fazu je predviđeno da se kompletira postavka koja bi obrađivala austrougarski period u kome svakako poseban značaj ima Sarajevski atentat.
       - Smatram da treba predstaviti cijeli period austrougarske uprave a u tom okviru Sarajevski atentat kao najvažniji događaj. Prezentiranje atentata smo predvidjeli i na maketi gdje bi se vidjela obala Miljacke od Drvenije do Vijećnice i na kojoj bi bile sve značajne zgrade: gimnazija, Sinagoga, Despića kuća, Park cara Dušana, Konak i naravno svi mostovi i raspored atentatora. Bilo ih je sedam: organizator Danilo Ilić; prva trojka, beogradska: Gavrilo Princip, Nedeljko Čabrinović i Trifko Grabež; Druga trojka, sarajevska: Muhamed Mehmedbašić, Cvjetko Popović i Veljko Čubrilović. Sve to treba da bude urađeno uz pomoć elektronike. Naravno, tu će biti svi dokumenti i fotografije koje Muzej posjeduje, kaže Bajro Gec.
       Poseban dio će se odnositi na Ferdinanda kao četvrtog prestolonasljednika carske krune. Sin Franje Josipa Rudolf se ubio u Majerlingu, drugi nasljedni red predstavljala su njegova braća od kojih je jedan ubijen u Meksiku, gdje je službovao kao car a drugi se idući na hadž napio vode iz svete rijeke Jordan, dobio tifus i umro. Tako je Franc Ferdinand kao četvrti po redu postao prestolonasljednik.
       Na toj čekajućoj stolici sjedio je sve do svoje smrti punih dvadeset godina, ali dugovječni Franjo Josip koga je trebalo da naslijedi vladao je punih 68 godina i umro je dvije godine poslije njega, 1916, kao posljednji austrougarski car.
       Nakon atentata suđeno je 25-orici optuženih, tri su oslobođena, na smrt vješanjem osuđeni su Danilo Ilić, Veljko Čubrilović i Mitar Kerović. Član ovi beogradske grupe umrli su u Terezinu. Gavrilo Princip je bio osuđen na dvadeset godina jer je u vrijeme izvršenja bio maloljetan, Muhamedu Mehmedbašiću nije nikada suđeno, pobjegao je u Istočnu Hercegovinu, a Vaso Čubrilović i Cvjetko Popović su bili zatvoreni u Mirensdorfu kod Benja i izašli su. Popović je bio kustos u Zemaljskom muzeju u Sarajevu a Vaso Čubrilović je bio jedan od najpoznatijih istoričara, ali nije pisao o atentatu.
      
       NAGORKA IDRIZOVIĆ
      
      

Principov most Nakon poplava u kojim je porušen drveni most u blizini latinske mahale zvane Latinluk (kolonija u kojoj su živjeli uglavnom dubrovački i venecijanski trgovci), od sredstava koja je u ovu svrhu testamentom ostavio Hadži Abdulahaga Briga napravljen je novi most koji je dobio ime Latinska ćuprija. Nakon Prvog svjetskog rata narod počinje da ovaj most zove Principovim mostom. Tako je bilo sve do početka rata u Bosni i Hercegovini 1992. godine, kada mu je vraćeno ime Latinska ćuprija. Zanimljivo je da nema tragova da je ikada, bilo u “staroj” bilo u “novoj” Jugoslaviji, postojao zvaničan akt o tome da se most zove po Gavrilu Principu, dok je Carevom mostu, na primer, zvaničnim aktom ime promijenjeno u Most Bogdana Žerajića.        Tako ispada da se po Gavrilu Principu u Sarajevu malo šta zvalo. Muzej je bio Mlade Bosne, most Latinski a kapela u koju su mu 1920. godine iz Terezina prenesene kosti (narod je zove Kapela vidovdanskih junaka) zvanično se zove Kapela arhanđela Mihajla i Gavrila.