“Ipak može se odati poštovanje sadašnjem nemačkom Vođi, koji je kao prost zanatlija i čovek iz naroda uvideo da je nacionalizam bez vere anomalija, jedan hladan i nesiguran mehanizam. I, evo, u XX veku on je došao na ideju Svetog Save i kao laik poduzeo u svom narodu onaj najvažniji posao koji priliči jednom svetitelju, geniju i heroju.”

      I znamenite istorijske ličnosti su neretko kontroverzne, a njihovo delo protivrečno. Svojim stavom, ili, pak, držanjem u određenim životnim situacijama, znali su zadiviti, ali i neprijatno iznenaditi, bilo zbog svojih zabluda, bilo zbog svoje nesmotrenosti, bilo zbog moralne nedoslednosti. Ovo drugo je katkad znalo da delimično ili gotovo potpuno zaseni sve njihove i dobre namere i velika dela, bilo da je reč o teorijskoj misli, bilo o praktičnom životu. Zato su ove ličnosti u istoriji ostale istovremeno i potencijalni moralni uzori i mogući moralni antiuzori. Među takve kontroverzne ličnosti po nekim osobenostima svoje ličnosti i/ili svog dela spadaju i obnovitelji srpske državnosti u novom dobu - Đorđe Petrović (Karađorđe) i Miloš Obrenović, te istaknuti duhovnik Srpske pravoslavne crkve, žički vladnika Nikolaj Velimirović...
       I vladiku Nikolaja Velimirovića, odnosno njegovu ličnost i delo, obeležavale su kardinalne protivrečnosti i kontroverze, pa i u moralnom pogledu. Odlučili smo se da ovde kažemo koju reč o njemu, pored strukturalnih razloga, koje podrazumeva ovaj i ovakav tekst, i zbog toga što se danas ponovo podstiče stvaranje kulta ovog vladike. On se ugrađuje u demokratske ideale današnje Srbije. On se slavi kao simbol mudrosti i pravoslavne duhovnosti. Rokeri pišu muziku prema njegovim tekstovima. Nedavno mu je podignut i spomenik u nadnaravnoj veličini, kod manastira Soko, nadomak Ljubovije. U toj eparhiji - šabačko-valjevskoj - on slovi kao “božiji ugodnik” i njemu se redovno služi crkvena služba. A poznato je da mehanizam izgradnje svakog kulta ličnosti podrazumeva nekritičku glorifikaciju ličnosti i hiperbolisanje samo jedne njene dimenzije, a svesno i potpuno zanemarivanje svih drugih njenih osobina i obeležja. To je, razume se, najčešće grubo falsifikovanje činjenica, koje nema veze sa istinom.
       Kada je reč o vladici Nikolaju, onda se, takođe, delom koristi ovaj mehanizam. Iz različitih motiva i razloga se potencira širina njegovih filozofskih i teoloških znanja, odnosno njegova (navodna) duboka misaonost. Mada bi se ovo moglo teško dokazati, ako bi se primenili strogi kriterijumi teorijske originalnosti (neki kritičari pominju čak i plagijate u delu vladike), nesporno je da se u delu Vladike Nikolaja mogu naći značajne misli iz različitih oblasti života i duhovnog stvaralaštva. Ilustracije radi, pomenućemo tek nekoliko njegovih sentencija. Poredeći Istok i Zapad, vladika kaže: “Čovek na Zapadu od rada ne može da razmišlja, a na Istoku od razmišljanja da radi.” I dalje: “Balkan se nalazi zemljopisno između Istoka i Zapada, a idejno stoji iznad Istoka i Zapada.” Simpatije vladike su više okrenute ka istoku, obzirom da je Evropa “pogubna po Srbe”, da u njoj vlada “bela demonija” i da se zato “trulom zapadu” treba odupirati. U svojoj knjizi “Indijska pisma” kaže da je Indija naša “rasna pramater” i da se njoj treba okretati. Vredna je, pa i za ovo vreme korisna njegova misao, da “mi hrišćani ne možemo govoriti o nacionalnoj religiji ili nacionalnoj teologiji... nacionalna religija ne može biti drugačija, nego bezbožnička”. Zalagao se i za teoduliju, kao način života i funkcionisanja društva, što podrazumeva saglasje Crkve i Države u služenju Boga. Pominjemo još i poučnu misao o značaju iskustva u sazrevanju čoveka i naroda. “Čovek i narod, koji ne prođu golgotski put, samo su kandidati za čoveka i narod”, izričit je vladika Nikolaj.
       Istovremeno se svesno zaobilazi i prepušta zaboravu vladičin naglašeni antisemitizam, dobrano prisutan u njegovom delu, kao i njegovo veličanje Adolfa Hitlera. O tome nedvojbeno govori i misao koju smo naveli kao moto ovog fragmenta, a koja je preuzeta iz publikacije “Nacionalizam Svetog Save”. Publikaciju, koja, zapravo, predstavlja sadržaj jednog predavanja vladike Nikolaja iz 1935. godine, objavilo je te iste godine Udruženje srpskog pravoslavnog sveštenstva Arhijepiskopije beogradsko-karlovačke. Zanimljivo je da se u kasnije objavljenim delima, (na primer u sabranim tekstovima pod nazivom “Pravoslavlje i politika”, objavljenim 1997. godine, kao i u onima pre toga), misao o Hitleru redovno izostavlja, iako stavovi o antisemitizmu ostaju. Da li možda zbog toga što je ironija sudbine i samog vladiku učinila Hitlerovim sužnjem u koncentracionom logoru u Dahauu?
       Pitanje je, međutim, da li se od SPC i mogla očekivati osuda antisemitizma vladike Nikolaja, kada se i danas među njenim molitvama nalazi i ona u kojoj se govori o jevrejskom bezumlju, o Jevrejima kao tuđincima i varalicama, o Jevrejima kao sinovima tame. (“Gde je jevrejsko bezumlje? Gde je neverje? Dokada tuđini? Dokada varalice? Gledate umrlog kako izlazi na glas. I ne verujete Hristu. Vaistinu ste sinovi tame, svi vi.”) Podsećamo da je Katolička crkva u međuvremenu ukinula delove bogosluženja u kojima se na uvredljiv način govori o jevrejskom narodu. Nije onda čudno, u ovom kontekstu, što je patrijarh Pavle pre nekoliko godina, odbijajući predlog za kanonizaciju (beatifikaciju) Nikolaja, naveo činjenicu da je vladika pušio i da ga to diskvalifikuje za mogućeg sveca, ne pominjući, pri tom, ni njegov antisemitizam, ni njegove pohvale Hitleru.
      
       KRSTAN MALEŠEVIĆ
       (“Ljudski trag” II, Banjaluka, 2003.)