DVE KNJIGE - DVA POGLEDA NA ZAJEDNICKU ISTORIJU

Kako se nad raspadnutom trupinom nekada zajednicke jugoslovenske drzave sukobljavaju nacionalne istoriografije Srba i Hrvata

Posle raspada Jugoslavije usledila je, sasvim ocekivano, i revizija njene istorije. Demonizacija zajednicke proslosti - do mere da je ne prepoznajemo - i licitiranja oko toga koji je narod (ili narodnost) u dvema jugoslovenskim drzavama prosao bolje a koji gore, zapoceli su, u stvari, vec posle Titove smrti. Pisci, lingvisti, istoricari, politicari i intelektualci imali su odjednom nove i definitivne odgovore za sve, iako su u njima, uglavnom, emocije odnosile prevagu nad racionalnim saznanjem i tumacenjem. Uz pseudonaucnu literaturu koja dozivljava pravi procvat, arbitrarnu ulogu dobio je i glas probudjenog naroda pa je u procepu izmedju otkrica bespuca povijesne zbilje i verbalnog linca u "Odjecima i reagovanjima" stradalo i mnogo toga sto je u nasoj kolektivnoj svesti i pamcenju dotad egzistiralo snagom aksioma.

To kakofonicno satiranje istorije postalo je teze pratiti otkad se odvija na kamernim scenama novih jugo-drzavica. Svugde je, medjutim, kako se moze naslutiti i na osnovu oskudnih uvida, ta pomama splasnula, ali je ostavila trajne frustracije, fobije i samoobmane koje ozbiljno ugrozavaju mentalno zdravlje razbratimljenih jugoslovenskih naroda. Razumna preispitivanja i racionalna znanja o nastanku, zivotu i kataklizmi jugoslovenske drzave (1918-1991) jos se, nazalost, tesko probijaju a bolne istine koje iz istorijske tmine izbijaju na svetlost dana, malo kome su pouka i imperativ za moralnu katarzu i oslobadjanje od pseudomitske svesti i obogotvorenja svog naciona.

Jednu, u tom smislu otreznjujucu knjigu, objavili su ove godine u Beogradu "Stubovi kulture" iz pera Ljubodraga Dimica, docenta Istorije Jugoslavije na beogradskom Filozofskom fakultetu. Njen naziv je "Srbi i Jugoslavija" a obuhvata, kako kaze sam autor, sedamdeset tri godine dug zivot jugoslovenske drzave (1918-1991) i ceo jedan vek u zivotu srpskog naroda. S podnaslovom koji problemski rasclanjuje temu - Prostor, Drustvo, Politika, pristup je predstavljen kao istoricarev "pogled s kraja veka".

Druga knjiga, slicnih pretenzija ali s drukcijim ishodistem, pojavila se u Zagrebu u izdanju privatne Naklade Pavicic. Njen autor je penzionisani profesor Sveucilista u Zagrebu Hrvoje Matkovic, a njegova "Povijest Jugoslavije" plasira se kao "Hrvatski pogled" (u podnaslovu), iako ce je on u predgovoru krstiti "povijesnom studijom" koja "cjelovito obradjuje povijest Jugoslavije od njezina nastanka do propasti".

Dimic je rodjen u drugoj Jugoslaviji 1956. godine i njegova najzapazenija knjiga je trotomna "Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije 1918-1941", cija je tematika mnogo sira od one na koju upucuje ovakav naslov. Zapamcena je i njegova studija "Agitprop kultura. Agitpropovska faza kulturne politike u Srbiji 1945-1952".

Matkovic je svega pet godina mladji od Jugoslavije - rodjen je u onoj prvoj, 1923. godine, a medju svojim "vaznijim radovima" ima "Suvremenu politicku povijest Hrvatske" i "Povijest Nezavisne Drzave Hrvatske", obe napisane i objavljene posle rasturanja Jugoslavije (1993; 1994). Ima, medjutim, dug naucni staz u onoj, kako bi Dimic rekao, "istoriografiji pod nadzorom" u drugoj Jugoslaviji, kada je radio i na udzbenickoj literaturi u Hrvatskoj.

Dimiceva studija je nevelikog obima - knjiga malog formata i s dvestotinak stranica - ali pruza sintetican pregled srpske istorije u okvirima jugoslovenske drzave. Kako su u njoj prosli Hrvati, Matkovic pak razmatra u delu koje je vise monografskog karaktera, sa mesavinom istoriografskog i publicistickog kazivanja, koje se prostire na vise od cetiristo stranica knjige uobicajenog formata. "Srbi i Jugoslavija" je, uz to, moderno koncipirano i lako citljivo istoriografsko stivo, dok je "Povijest Jugoslavije" strukturirana konvencionalno a ispricana, zbog teznje za sveobuhvatnoscu, pomalo monotono, da ne kazemo dosadno.

Ali, kako god da su prisli predmetu svog istrazivanja, oba autora dosla su, na kraju, do skoro identicnih zakljucaka: iskustvo Hrvata sa Jugoslavijom je - porazno, Srba - katastrofalno. Vecina, resantimanom obuzetih Hrvata i Srba, dace im sigurno za pravo; tek malobrojni ce mozda reci da preteruju ili da ovde imamo posla s naknadnom pamecu koja se olako upusta u reviziju onoga sto je do juce, dok smo ziveli zajedno, vazilo za svete cinjenice. I Matkovic i Dimic obilno lamentiraju zbog nedaca koje je njihovim nacionima donela zajednicka drzava ali, dok Dimic to cini kriticki i kada je u pitanju narod kojem pripada, Matkovic Jugoslaviju gleda samo kao hrvatskog satrapa, oslobadjajuci Hrvate svake (su)odgovornosti, pa, kako cemo videti, i za zlo koje je olicavala NDH.

U svojim polaznim zapazanjima Dimic ce reci da je "vek otpocet ratovima u kojima je 'otvoreno' srpsko pitanje i iz kojih je iznikla jugoslovenska drzava, zavrsen razbijanjem te drzave i privremenim 'zatvaranjem' jedne etape u kojoj srpski narod nije uspeo da svoje pitanje definitivno resi". Matkovic, opet, dokazuje da je Hrvatima svanulo kada se ugasila Jugoslavija, a povest Hrvata u njoj modelira sa (pod)svescu samozadovoljnog pobednika. "Za Hrvatsku je", pise on, "Jugoslavija bila negacija nacionalne ravnopravnosti, ne samo u medjuratnom razdoblju, nego i u vrijeme komunistickog rezima kada je ravnopravnost bila proklamirana i u temeljnom drzavnom dokumentu - Ustavu - i kada se neprestano isticala u javnim nastupima. Zbog toga je pogled na Jugoslaviju iz Zagreba zasigurno drugaciji od onog iz Beograda."

Razroko gledanje na istoriju i komunisticki stereotip o velikosrpskoj hegemoniji Matkovic - u glavnim crtama - iskazuje ovako: Srbi su se sa Hrvatima i drugima okupili ne da bi zajednicki lakse i bolje ziveli, vec da bi ostale satirali i eksploatisali. Idejom velike Srbije zadojio ih je jos Vuk Karadzic - koreni te koncepcije nalaze se, kaze, u njegovim jezickim kriterijumima - razradio ju je i operacionalizovao Garasanin svojim Nacertanijem, kralj Aleksandar ostvario u praksi, a ni Broz je nije mogao ukrotiti jer su je Srbi lukavo sprovodili, da bi, najzad, takve svoje namere otvoreno izneli u memorandumu SANU. Takva opsednutost velikosrpskim mitom mogla bi se jos i razumeti kod politicara koji se bori za glasove biraca; kod istoricara - koji pretenduje na naucnu egzaktnost - nikako. Ali, onaj famozni "hrvatski pogled", cini se, sve dozvoljava, i opravdava.

Iz tog rakursa i Nezavisna Drzava Hrvatska je za Matkovica tek mala epizoda u savremenoj povesti Hrvata, preko koje se pretrcava brze nego preko niza drugih, minornih, pitanja koje potanko opisuje i objasnjava. Recimo, Zakon o udruzenom radu - ako se jos neko seca sta je znacio - razmatra se s vecom koncentracijom nego ideologija i praksa ustastva, jer je izdvojen kao posebna sadrzinska odrednica. Srazmerno tome, nedovoljnu paznju autor poklanja i masovnim represalijama pocinjenih u ime pomenute ideologije nad Srbima i Jevrejima, i Hrvatima koji su joj se suprotstavljali. Sve je to stalo u ciglo dve recenice, koje glase: "Netolerantna politika ustaskog rezima" - dakle, ne i genocidna - "prema Srbima, Zidovima, Ciganima i Hrvatima koji nisu prihvacali totalitarni rezim iskazivala se u teroru zasnovanom na odredbama o zastiti arijske rase i casti hrvatskog naroda. Cjelokupna politika ustaskog vrha, a posebno osnivanje koncentracionih logora" - bez pominjanja Jasenovca - "i masovne fizicke likvidacije izazivala su nezadovoljstvo u hrvatskom stanovnistvu, koje je u travnju 1941. pozdravilo uspostavu hrvatske drzave i kraj velikosrpske hegemonije."

Shodno tome, nigde se ne pominju ni jasenovacke zrtve, niti njihov broj. S druge strane, ustase i domobrani pobijeni kod Blajburga pazljivo su prebrojani i ta brojka ne samo da je preuvelicana, nego su pod nju podvedena i stradanja pripadnika drugih kvislinskih formacija (belogardejaca, cetnika, ljoticevaca, kozaka...). U osnovnom tekstu o tome se kaze: "Tijekom zavrsnih operacija JA pocetkom svibnja 1945. vlada HDH na celu s Pavelicem, jedinice hrvatske vojske (domobranske i ustaske postrojbe) i mnostvo civila (zene, djeca, starci) povlacili su se prema slovensko-austrijskog granici u nameri da se predaju Englezima... Tek mali dio se uspio probiti prema zapadnim drzavama. Oni koji su se u dugim kolonama vracali u Jugoslaviju, bili su izvrgnuti masakrima (kod Dravograda i Maribora), a prezivjeli su tjerani pjesice do Srbije i cak do Makedonije uz brutalni postupak i likvidacije." Ispod slike spomen-groblja blajburskim zrtvama na seoskom groblju u Unter-Loibachu kod Blajburga, data je i sledeca fusnota: "Marsevi smrti u kojima su stradali deseci tisuca ljudi (prema nekim procjenama i 300 000) nazvani su kriznim putem..."

Neimenovane jasenovacke zrtve posluzice, na slican nacin, i za dokazivanje da je, posle Bosne i Hercegovine i Crne Gore, najvece zrtve u Drugom svetskom ratu imala Hrvatska. Opet ce to biti apsolvirano jednom fusnotom, kojom se zrtve razvrstavaju teritorijalno, a ne po nacionalnoj pripadnosti: "Ratni gubici bili su najveci u Bosni i Hercegovini, gdje su iznosili 382 000 ili 13,6 odsto. Hrvatska je izgubila 295 000 ili 7,8 odsto stanovnika, Crna Gora 50 000 ili 11,7 odsto, Vojvodina 76 000 ili 4,4 odsto, Kosovo 10 000 ili 1,5 odsto, uza Srbija 141 000 ili 3,5 odsto."

Kad su u pitanju cifre i procenti stradalih u Drugom svetskom ratu, istoricari izgleda, a sudeci i prema ovim dvema knjigama, nastavljaju da licitiraju. I kad su u pitanju njihova minimiziranja, kao sto rade Hrvati, i kad je rec o preuvelicavanju, cemu su skloni Srbi. U knjizi "Srbi i Jugoslavija" Dimic na jednom mestu kaze: "Genocid i stradanje u Drugom svetskom ratu odneli su najmanje 1 000 000 srpskih zivota, dok su logorovanja i ranjavanja, skupa sa pogibijama, cinili da demografski gubici iznose preko 20 odsto populacije." Na drugom mestu napisace: "Sistem logora za likvidaciju, stratista, jame, prema nemackim procenama, do marta 1944. godine na prostoru NDH 'progutali' su izmedju 660 000 i 700 000 srpskih zivota. Nemacka javnost i njeni istoricari dozivljavali su Hrvatsku kao 'jednu ogromnu krstionicu i ujedno dzinovsku klanicu'."

Uporedno iscitavanje ove dve knjige ukazalo bi i na veliki broj drugih razlika u prikazivanju jednih te istih dogadjaja, u odabiru istorijskih cinjenica i njihovoj interpretaciji. Pocev od ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca 1918, pa preko karaktera dveju drzava u kojima su ziveli, do zbivanja kojima su 1991. tu zajednicku domovinu unistili.

U zavrsnici ovih knjiga predmet istoriografske obrade je i treca Jugoslavija. Dimic je tu na mukama sto "istorijske" sudove mora izricati o onome sto je jos nasa svakodnevica; Matkovic tu nema problema jer je, kada je u pitanju hrvatska stvarnost, cisti apologeta, a o nasoj Jugoslaviji moze da govori sa distance od 400 kilometara.

Povodom Jugoslavije cija su poluga Srbija i Crna Gora, Matkovic ce primetiti: "Valja podsjetiti da je naziv Jugoslavija u vrijeme stvaranja jugoslavenske drzave velikosrpska politika uporno odbijala. Na Krfskoj konferenciji 1917. srpska je delegacija odbacila prijedlog predstavnika Jugoslavenskog odbora da se buduca zajednicka drzava nazove Jugoslavija, tvrdeci da je naziv izmislila Austrija protiv Srbije. Zbog srpskog protivljenja novostvorena se drzava u prvih deset godina postojanja i nazivala Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Sada, kad je srpski politicki vrh sam odlucivao, glatko je prihvacen naziv Jugoslavija, iako je taj naziv za ostatak raspadnute drzave postao besmislen. No, zadrzavanje naziva bivse drzave imalo je smisljeni cilj: dvije ujedinjene bivse jugoslavenske republike predstavit ce se svjetskoj javnosti kao nasljednice SFRJ i tako ce naslijediti pravo clanstva bivse drzave u medjunarodnim organizacijama te izbjeci proceduru medjunarodnog priznanja..." Napomenuce kasnije kako Generalna skupstina UN to nije prihvatila i konstatovati da su prijemom u clanstvo UN Hrvatska, Slovenija i BiH "dobile najvisi moguci stupanj medjunarodnog priznanja", dok su "Srbija i Crna Gora kao SR Jugoslavija ostale u medjunarodnoj izolaciji".

"Povijesne zasluge" hrvatskog vodje Matkovic nigde ne pominje, dok Dimic portretise Slobodana Milosevica sa uverenjem da dobro uocava karakter njegove licnosti i vlasti. Da bi se njegove ocene razumele, potreban je kontekst, a Dimic ga pruza ovako: "Josip Broz je decenijama gusio 'otvaranje' srpskog pitanja. U obnovljenoj socijalistickoj Jugoslaviji, za koju je polozio preko milion zivota, srpski narod je imao daleko manju ulogu od one u godinama 1918-1941. Porazena je monarhija, razbijen srpski nacionalni pokret, izvrsen pogrom inteligencije, ovladali su rascepkanost i bioloska istrosenost. Srbi su poceli da zive u drzavi koja je bila uredjena kao lazna federacija. Centralisticko upravljanje, jednopartijska diktatura, privilegije koje se daju manjinama (politika na Kosovu i Metohiji), pritisak na selo, ekonomska 'demontaza' Srbije, razdrobljenost - sve je to opterecivalo. Smisao 'federacije ravnoteze' se i ogledao u cutanju o genocidu ("Hipoteka ustastva postala je trajni izvor nepovjerenja saveznih institucija i Jugoslavenske armije prema Hrvatima", uzvraca Matkovic u 'Povijesti Jugoslavije'" - op. red.), federalizaciji Srbije, hipotekama (velikosrpski hegemonizam), negiranju nacionalnog individualizma, internacionalizmu slicnim pojavama. Struktura odnosa u jugoslovenskoj federaciji bila je postavljena tako da Srbija i srpski narod svojim brojem, ekonomskom snagom, tradicijom, moralnim kredibilitetom stecenim u ratu, ne mogu dovesti u pitanje prestrukturiranje drzave. Sve je to podsticalo otvaranje srpskog pitanja, samo Josip Broz nije bio u 'prilici' da to dozivi. I ono je otvoreno nezavisno od Slobodana Milosevica, koga je zateklo kao partijskog funkcionera i u jednoj noci ga transformisalo u vodju naroda, koji za njegovo resavanje nije bio spreman, koji ga je naslutio ali ga nije razumeo niti osecao, nije prepoznao njegovu demokratsku dimenziju niti bio u mogucnosti da kontrolise burnu lancanu reakciju koju je ono proizvelo."

S koje god strane da se pogledaju, i kad je rec o njihovim vrlinama, i manama, Dimiceva i Matkoviceva knjiga namecu nam se kao istorijska literatura cije nas citanje nece ostaviti ravnodusnim.

SAVA DAUTOVIC