Hinternacionalna ili potpuno nemačka Mitteleuropa?

Zakleti se u Dunav da je žleb sam Dunav? U ovoj stvari nedostaje prva osnova, temelj koji drži sve ostalo; čak i žleb koji snabdeva izvor napaja se iz izvora. Sada smo već potpuno u podunavskoj civilizaciji, u svetu Paralelne akcije, muzilovskog komiteta za proslavu sedamdesete godišnjice vladavine Franje Josifa uzdizanjem temeljnog principa austrijske države – pa i evropske tout court – ali ne može da ga nađe i tako otkriva da je cela realnost neosnovana, da se njena komplikovana građevina ni na šta ne oslanja. Žleb što natapa zemljište koje ga hrani može da bude zavodljiva dedukcija naučnika na raspustu, ali sigurno je da se u Donauešingenu, gde se izvor verovatno nalazi, Dunav uliva u Brigah, odnosno u svoj sopstveni rukavac. U okruglom koritu koje prihvata izvorsku vodu, stoji natpis koji kaže da je, nekad, pravi Dunav, prvobitna malena reka, tekao paralelno sa Brigahom i spajao se, nakon dva kilometra, sa Brigahom i sa Bregom, formirajući jednu reku koja se zove upravo Dunav, ali da od 1820. neka podzemna cev usmerava vode iz prvobitnih izvora i vodi ih u Brigah. Pravi Dunav je dakle dug dve stotine metara, on je malena pritoka Brigaha; a zvanični Dunav počinje malo iza pomenutog ušća samog Brigaha, Brega, a, strogo uzevši, i Muzela, rečice koja dolazi iz Bad Dirnhajma i koja se može preskočiti jednim skokom. Dvadeset ili trideset kilometara dalje, u Imendingenu, Dunav, između ostalog, i nestaje, barem delimično; uranja u pukotine stena i ponovo se pojavljuje četrdeset kilometara južnije, pod imenom Aah, da bi se ulio u Bodensko jezero, dakle u Rajnu, o čijim izvorima se raspravlja podjednako kao o izvorima Dunava. Dunav je, dakle, delom, pritoka Rajne, i ne uliva se u Crno nego u Severno more: trijumf Rajne nad Dunavom, odmazda Nibelunga nad Hunima, dominacija Germanije nad Mitteleuropom. Još od Pesme o Nibelunzima Rajna i Dunav se odmeravaju i izazivaju. Rajna je Zigfrid, germanska vrlina i čistota, nibelunška vernost, viteška hrabrost i neustrašiva ljubav prema sudbini germanske duše. Dunav je Panonija, Atilino kraljevstvo, istočna i azijatska plima koja, na kraju Pesme o Nibelunzima, razgoni germanske vrednosti; kada ga Burgunđani prelaze da bi se uputili prema nepouzdanom dvoru Huna, njihova sudbina – nemačka sudbina – određena je. Dunav je često obavijen simboličkim antinemačkim oreolom, reka je mesto na kome se susreću, ukrštaju i mešaju različiti narodi, pre nego, kao Rajna, mitski zaštitnik čistote roda. To je reka Beča, Bratislave, Beograda, Dakije, traka koja prelazi i veže, kao što je Okean povezivao grčki svet, čitavu habzburšku Austriju, od koje su mit i ideologija napravili simbol mnogostrukog i nadnacionalnog koiné, imperiju u kojoj se suveren obraćao “svojim narodima” i u kojoj se himna pevala na jedanaest različitih jezika. Dunav je nemačko-mađarsko-slovensko-romansko-hebrejska Mitteleuropa, polemički suprotstavljena nemačkom Rajhu, “hinternacionalna” ekumena, kako ju je slavio Johanes Urzidil u Pragu, svet “s one strane naroda”. Verzija Dunav – Aah, naprotiv, čini se kao simbol one totalno nemačke, gesamtdeutsch ideologije, koja je u višenacionalnoj Habzburškoj monarhiji videla ogranak tevtonske civilizacije, lukavost ili sredstvo Razuma za kulturnu germanizaciju centralnoistočne Evrope, kako je to tvrdio, na primer, Hajnrih fon Srbik, veliki austrijski istoričar koji je veličao Eugena Savojskog, protivio se Fridrihu II i prusijanizmu, a završio je kao nacionalsocijalista. “Hinternacionalna” Mitteleuropa, koja se danas idealizuje kao harmonija između različitih naroda, nesumnjivo je bila stvarnost Habzburške monarhije u njenom poslednjem razdoblju, tolerantan suživot za kojim se s razlogom žalilo nakon njegovog kraja, pa i zbog poređenja sa totalitarnim varvarizmom koji je usledio, između dva svetska rata, u podunavskom prostoru. Mitteleuropska vokacija Habzburga ipak je, delimično, ideologija snalaženja, koja se razvija sa austrijskim političkim razočaranjima u Germaniji. Ratovi između Marije Terezije i Fridriha II cepaju ono što Hajnrih fon Srbik, u jednoj knjizi iz 1942, naziva Deutsche Einheit, nemačko jedinstvo; razdvajanje Austrije i Nemačke još više se naglašava u narednoj epohi – od napoleonskih ratova do austrijsko-pruskih iz 1866 – kada opada habzburška moć a naročito njen leadership u Germaniji. Nesposobna da izvrši nemačko ujedinjenje, na čelo kojeg se stavlja Prusija, habzburška Austrija traži novu misiju i nov identitet unutar nadnacionalnog carstva, stecišta naroda i kultura. U korenu habzburškog mita, koji suprotstavlja Dunav Rajni, stoji taj istorijski rascep i što se on više zaoštrava, to se više razrađuje mit. Tokom Prvog svetskog rata, uoči njegovog kraja, Hofmanstal veliča “austrijsko” i suprotstavlja ga, hvaleći njegovu tradicionalnu samoironiju i skepticizam u odnosu na istoriju, “pruskom” kultu države, koji sledi dijalektiku misli, i časnom fanatizmu. Tokom dvadesetih i tridesetih godina, kriza identiteta novorođene i male Republike Austrije, siročeta carstva, podstiče i stvara još snažnije teoretisanje o kategoriji “austrijanizma”, rasprave o “Austrijancu”, vekovnom i sasvim različitom od onog što je nemačko. Austrofašizam, u svojoj nameri da se odupre nacizmu, pojačava ovu tradiciju, ne bez dubokih protivrečnosti. Iz odbijanja da se poistoveti sa nemačkim elementom rađa se neprekidno austrijsko ispitivanje sopstvenog identiteta: ispitivanje koje na kraju proglašava nepostojanje austrijske nacije, kako je to učinio već i baron Andrijan-Verburg u prethodnom veku, i zaoštrava samoispitivanje do dopadljivog ocrnjivanja samog sebe, otkrivajući kako je austrijanizam nešto neodređeno i pronalazeći u toj neodređenosti sopstvenu suštinu, koja je zahvalna jer je anomalna. Da li Dunav uvek vodi dalje od Rajne, da li je stoga predodređen da bude predstavnik germanskih voda na Istoku? Razni politički centralnoevropski projekti, u raznim epohama, kolebaju se između nacrta o višenacionalnim konfederacijama, koje su dali Franc ili Popovici, i o nemačkoj hegemoniji, kako predlaže Nojman. Književnici imaju tendenciju da Dunav vide samo kao hinternacionalni, istoričari pak uzimaju u obzir i nemačko u austrijskom Podunavlju, sa rajnskim zlatom koje često blista u plavom Dunavu. Široka političko-istorijska rasprava o Austriji velikim delom vrti se oko uloge nemačkog elementa, njegovog odnosa sa ostalim narodima Carstva, oko blizine i/ili udaljenosti između “Nemaca” i “Austrijanaca”. Austrijsko-nemačka perspektiva je znači samo germanski nacionalizam; u određenim istorijskim trenucima – kao posle katastrofe iz ‘18, kada je demokratska i socijalistička javnost želela ujedinjenje sa Nemačkom – ona ukazuje i na identifikaciju sa civilizacijom koja je bila snažniji nosilac progresa, kao u vreme Jozefa II i liberalizma devetnaestog veka. Anschluss iz ‘38. je tragično, groteskno izopačenje te simbioze nemačkog leaderdshipa i progresivnog duha. Osporavana veza između Mitteleurope i germanizma je često bila koren drame, kako je istakao Arduino Anjeli u slučaju Hajnriha fon Srbika. On je u Habzburškoj monarhiji video sintezu univerzalne, carske ideje i mitteleuropske ideje u kojoj su se, prema njegovom mišljenju, veličali nemački univerzalizam, viševekovna germanska istorijska misija u podunavskom prostoru i svest o toj misiji. Srbik se suprotstavlja kleindeutsch idealu, malonemačkom idealu, odnosno identifikaciji germanizma sa prusijanizmom, i idealu nazvanom grossdeutsch, velikonemačkom, koji veliča bečku tradiciju; suprotstavlja se svakoj vrsti “austrijanizma” u ime totalno nemačke perspektive. U toj perspektivi austrijska ideja – i ona ista mitteleuropska, kojoj Srbik posvećuje čuveni esej iz 1937 – javlja se kao “suštinski nemačka ideja”; Austrija je “jedan deo nemačke duše, nemačke slave i nemačkog jada” a misija Habzburške monarhije je da potvrdi superiornu germansku ideju u centralnoistočnoj Evropi, da stvori na tim prostorima civilizaciju univerzalnih svojstava, to jest sveto-rimsko-carsko-germansku. Dunavom se dakle stiže u karolinšku zajednicu? Srbik nije bio nacionalista niti rasista; nemačka civilizacija za njega je značila hrišćansku univerzalnost Svetog rimskog carstva, koja je morala da nadvisi sve države i da nametne svoju superiornu etičku vrednost svakoj političkoj vlasti. On više puta govori o miroljubivom zajedničkom životu nemačkog i ostalih naroda u prostoru Srednje Evrope i o priznavanju svakoj drugoj naciji prava na život. Ali nemački narod je za njega bez diskusije najpogodniji da bude na čelu Srednje Evrope, jedini koji može da bude glasnik civilizacije i univerzalnosti; Sveto rimsko carstvo je nemačke nacionalnosti. Srbik se nije osvrtao na rasno-biološki element, podsticao je mešane brakove i etničke mešavine, nije zaboravljao da je njegova porodica, iako germanizovana nekoliko generacija, bila češkog porekla. Pa ipak, za njega je samo nemačka krv bila cement civilizacije, Kulturnation Srednje Evrope; onaj ko je pripadao drugoj naciji mogao je da se uzdigne u sam vrh kulture, ali samo ako se germanizuje, ako postane Nemac, kao što je to bio slučaj sa njegovom porodicom, ili da ostane na nivou svoje poštovane ali podređene nacionalnosti, dakle na nižem nivou. Sloveni su mogli da postanu Nemci, kao što su varvari mogli da postanu rimski građani, ali superiorna kultura, to jest Kultur, mogla je da bude samo nemačka, kao što je bila grčko-rimska. S takvim nemačkim univerzalizmom – “očajnički nemačkim”, govorio je Tomas Man da ukaže na složenost često izvitoperenog duševnog života, strasti za redom i prikrivene sklonosti ka haosu – povezana je velika stranica evropske civilizacije, snaga Kulture koja je preuzela na sebe tenziju između života i vrednosti, između egzistencije i reda. Srbikova parabola jasno pokazuje kako se taj univerzalizam, kada je nemačka superiornost ugrožena, može izmetnuti u veoma partikularalistički varvarizam. “Nemačka sudbina”, zamagljena od patosa i prigušenog unutrašnjeg života, bila je, pre svega, način života, susret – sukob između Nemaca i Slovena na širokom području i u mnogim vekovima njihovog suočavanja. Nacizam je nezaboravna lekcija izopačenosti nemačkog prisustva u Srednjoj Evropi. Ali nemačko prisustvo u Mitteleuropi bilo je veliko poglavlje istorije, a sumrak te epohe velika tragedija koju, uprkos nacizmu, odgovornom za njeno propadanje i rasulo, ne smemo zaboraviti. Zapitati se, danas, o značaju Evrope, znači zapitati se o svom odnosu prema Nemačkoj. Svi smo obrazovani da vidimo svetski Duh u velikim bataljonima, a moraćemo da naučimo od Herdera da ga vidimo i tamo gde jeste – ili se čini da jeste – još uspavan ili tek ušao u detinjstvo; možda nećemo biti zaista spaseni dok ne naučimo da osetimo, sa gotovo fizičkom konkretnošću, da je svakoj naciji predodređeno da ima svoj trenutak i da ne postoje, u apsolutnom smislu, manje i veće civilizacije, nego smenjivanje epoha i procvata. Živeti i čitati znači misliti na onu “istoriju ljudskog duha” tokom svih epoha i u svim zemljama koje je Herder želeo da oslika kroz svetsku književnost, ne zanemarujući ideju o večnoj univerzalnosti tog duha, niti žrtvujući jedinstvenom modelu bilo koji od oblika, toliko različitih i raznolikih, koji su se u nju urezali; ljubav prema savršenstvu grčke forme nije ga navela da umanji narodne letonske svetkovine. Kao i svi pisci Sturm und Dranga, Herder je voleo reku, mladi i nabujali potok koji teče nizvodno, stvarajući plodnu vitalnost; posmatrajući tu mladu i nežnu vodu novorođenog Dunava, pitam se da li se, sledeći ga do delte, među različitim narodima i ljudima, nailazi na arenu krvavih sukoba ili na horsku pesmu čovečanstva, ipak jedinstvenog uprkos raznolikosti jezika i civilizacija. Pitam se da li me očekuje niz ratnih polja, prošlih, sadašnjih i budućih, ili ona “podunavska konfederacija” u čije solidarno jedinstvo veliki grof Karolji – mađarski plemić sposoban da postane pravi patriota, nadvisujući socijalizmom horizonte svoje klase – nije prestajao da veruje, čak ni kada ga je vera u nju primoravala da, kao prognanik u Londonu 1918-19. i bivši predsednik Republike Mađarske, proda kaput kako bi platio račun u bakalnici.