Kraljevi masovne komunikacije

Istraživanje za potrebe izložbe Dizajn za novi svet je podrazumevalo i saradnju sa autorima koji su kao mladi dizajneri stupali na scenu u kasnim 60-im i tokom 70-ih godina prošlog veka. Pored poznatih dizajnerskih imena, naročitu pažnju su privukla granična područja grafičkog dizajna, odnosno ona produkcija koja nije nastajala za potrebe političkih manifestacija ili se obraćala širokoj publici, već je imala uski krug konzumenata. Posebno se ističe grafički dizajn beogradskog Kluba studenata tehnike (KST), odnosno radovi Vasilija Perovića i Dušana Stanisavljevića, dizajnera ili tačnije rečeno plakatera, kako su sami sebe nazivali, čiji radovi zauzimaju poseban segment na izložbi. NJihov dizajn je nastajao i živeo onako kako je zahtevao život samog kluba, prateći njegove promene i potrebe.

Stvarali su plakate koji su ne samo obaveštavali studente o aktivnostima KST, već su i gradili njegov prepoznatljivi vizuelni identitet, začetke onoga što bi se današnjim rečnikom nazvalo brendom. Pozicija jednog studentskog kluba i istovremena uloga naručioca i izvršioca posla im je dopuštala potpunu slobodu, kako u vizuelnoj predstavi tako i u poruci. Posebnosti ovih plakata, koji se mogu videti na izložbi, doprinosi činjenica da se radi o originalima čime se napada sama svrha masovnih sredstava komunikacije - ovi plakati su rađeni samo u jednom primerku! Izložba Dizajn za novi svet je jedinstvena prilika da se plakati KST vide van privatnih kolekcija u kojima se čuvaju.

Ovako za NIN svedoči Ivan Manojlović dok obilazimo izložbu Dizajn za novi svet čiji je jedan od autora. Ovaj kustos Muzeja istorije Jugoslavije za saradnicu u tom poslu ima Koraljku Vlajo, višu kustoskinju Muzeja za umjetnost i obrt iz Zagreba.



Postavku čini više od 250 plakata iz zbirki Muzeja istorije Jugoslavije, Muzeja za umjetnost i obrt iz Zagreba, Muzeja za arhitekturu i dizajn iz LJubljane i Muzeja savremene umetnosti iz Beograda, kao i iz privatnih kolekcija. Izložba obuhvata i više od 200 publikacija iz Narodne biblioteke Srbije, 100 poštanskih maraka iz fonda Muzeja istorije Jugoslavije, više od 80 kutija šibica iz fonda Muzeja za umjetnost i obrt i 300 zaštitnih znakova radnih organizacija iz fonda Muzeja primenjene umetnosti i privatnih kolekcija.

Kada sve to vidite u Muzeju istorije Jugoslavije, jasno vam je kako su se dizajneri (i arhitekte), angažovani na velikim državnim projektima, već od kraja četrdesetih borili za modernizam i uvođenje modernističkih vrednosti u likovni izraz. Tako je plakat kao glavno sredstvo za komunikaciju, naročito pre omasovljenja televizije ali i nakon toga, održavao veru u narodnooslobodilačku borbu i produžetak revolucije, bratstvo i jedinstvo, jedinstveni kult Titove ličnosti, pozivao na akcije, propagirao blagostanje, pozivao na dokolicu i (ne)vešto ubeđivao da se kupuju jugoslovenski proizvodi.

Koraljka Vlajo ukazuje na činjenicu da državni simboli igraju izuzetno značajnu ulogu pri oblikovanju nacionalnog identiteta: oni definiraju naciju u očima pripadnika grupe (naroda), ali i naspram drugih.

Plakat je neprikosnoveni kralj masovnog komuniciranja - lako je zaključiti dok obilazite ovu zanimljivu izložbu. Ali, ne možete da zanemarite i fantastičnu ulogu šibica (reč je o proizvodu osječke tvornice žigica Drava) kao i poslovnih zidnih kalendara koji su nadilazili svoju ulogu poslovnog komuniciranja - svaka je jugoslavenska porodica imala u stanu zid na kome je visio barem jedan veliki kalendar.

Koraljka Vlajo govori o značaju i značenju službenih državnih simbola u SFRJ - zastava trobojka, crvena zvezda petokraka te državni grb: Grb SFRJ (zajednički rad Antuna Augustinčića i Đorđa Andrejevića Kuna iz 1943. godine) bio je prava riznica prenesenih značenja. Poput grbova mnogih drugih socijalističkih zemalja, očitu je inspiraciju našao u grbu SSSR-a: tako je i jugoslavenski grb sadržavao uobičajen vijenac od klasja žita, već spomenutu petokraku zvijezdu, sunčeve zrake (obavezna najava bolje budućnosti) i datum rođenja države (Mit o postanku). Posebnost su činile baklje (isprva pet, a od šezdesetih godina šest baklji) republika koje su tvorile zajednički plamen u jasno čitljivom simbolizmu bratstva i jedinstva. Grb je bio sveprisutan u najslužbenijoj sferi državnih poslova: on je krasio službene državne dokumente, između ostalog osobne dokumente, službena izdanja (npr. obveznice narodnog zajma) i, dakako, novac.

Ova izložba pokazuje i činjenicu da je u političkoj sferi način korišćenja državnih simbola bio najviše kontrolisan, najmanje prepušten slučajnosti i vlastitim interpretacijama. Ona nas podseća i na to da su poštanske marke i dopisnice, tada vrlo raširen (a danas gotovo iščezao) komunikacijski kanal, takođe bile sjajna prilika za masovnu distribuciju poželjnih simbola i mitova: od portreta Josipa Broza do legendarnih bitaka NOB, veličanja radništva i slično.
Država je svoje simbole propagirala u obraćanjima narodu: pozivima na izbore, na ispunjenje petogodišnjih planova, na uključenje u omladinske radne akcije i na proslave državnih praznika.



U najmanje kontrolisanom području društvenog života, sferi kulture, pedesetih i šezdesetih, vizuelni identiteti za kulturnu scenu preuzimaju modernističku estetiku te koriste apstraktne forme, tek retko se koristeći državnom simbolikom. Mainstream mediji još će se neko vreme skrivati iza politički neutralnog modernizma, međutim, krajem šezdesetih stasa nova generacija dizajnera okupljena oko omladinskih novina u LJubljani, Zagrebu i Beogradu koja eksperimentiše s novom pop estetikom i inovativnim tehnikama, ne libeći se ni da oštro podbada državu i Partiju na naslovnim stranicama.

Početkom sedamdesetih, politička represija privremeno utišava ovaj kanal, no vizuelni identiteti izložbi i pozorišnih predstava i dalje služe kao podloge za povremene subverzivne dizajnerske akcije koje se drugde ne mogu provesti. Male doze subverzivnosti za odabranu, probranu publiku očito je lakše progutati i progurati. Od kraja sedamdesetih oporavlja se scena omladinske štampe a s njom se na naslovnice vraćaju i simboli u kompromitirajućim pozama (Polet, Mladina, Omladinske novine, Mladost ...):

Početkom osamdesetih s delovanjem počinje Neue Slowenische Kunst koji posuđuje rječnik totalitarističke propagande, stvara vlastiti simbolički svijet, i ogoljava postojeći sistem koristeći u svom nastupu već dobro poznatu državotvornu metodologiju. Umjetnici Tomislav Gotovac i Marijan Molnar održavaju performanse žigošući vlastito tijelo komunističkim simbolima. Tjednik Danas, osnovan 1982. u više navrata na naslovnici (ilustracije Mirka Ilića) koristi državne simbole (zvijezdu, srp i čekić) za prikaz dnevnopolitičke situacije.
Ovaj kratki pregled mutacije državnih simbola tijekom pedesetak godina trajanja jugoslavenske države najprimjerenije je završiti slikom destrukcije onog simbola čijim je rađanjem utjelovljena država. Naime, u listu Danas 1989. godine krah Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije navješten je ilustracijom jugoslavenskog grba u plamenu, zaključuje Koraljka Vlajo.



Za posetioce, izložba je otvorena do 29. maja 2016. Treba znati da je njen naslov inspirisan knjigom Dizajn za stvarni svijet Viktora Papaneka, izuzetno značajnog austrijsko-američkog teoretičara dizajna, koji je sedamdesetih i osamdesetih godina izvršio snažan uticaj na generacije mladih dizajnera u Jugoslaviji.