Pavle Zorić

Pavle Zorić je bio kritičar koji piscima uliva sigurnost i daje samopouzdanje. U njegovim knjigama i člancima bilo je katkad i nepovoljnih sudova, ali nikada nije bilo osornosti, grubosti ili osvete. Dok su se drugi oko njega u njegovom zanatu nadvikivali i nadgornjavali, on je umeo da sačuva mir i dostojanstvo kritičke reči. Imao je svoju boju, čiju nijansu nije menjao već samo dopunjavao. Čak i kada su se na njega bile obrušile moćne sile i gurnule ga u zapećak, on nije dozvolio da ga savlada strast i da prkos i otpor zapenušaju u književnoj borbi. Nijedna njegova polemika nije bila vatromet besa nego pristajanje na dijalog, na razloge smirenoga uma, postojanog u rešenosti da se očuvaju književna merila i da se kroz doprinose novih književnih naraštaja obnove proverene vrednosti.

U književnim podelama, koje su se u srpskoj književnosti razbuktale pedesetih godina DŽDŽ veka, Zorić je, kao kritičar, započeo na strani “realista” i time bitno odredio svoju dalju sudbinu. Gurnut u ulogu koja mu je određena, nailazio je uglavnom na zatvorena vrata. Iako nije pripadao tvrdom jezgru “realista”, koji su oslonac imali u međuratnoj socijalnoj književnosti i u postavkama marksističke kritike, Zorić je na sebi neopravdano dugo nosio pečat protivnika modernih književnih pokreta i nastojanja. Čak i kada je, kao urednik “Savremenika”, preuzeo neke ideje francuske tematske kritike i u ime liberalnih shvatanja stupio u otvorenu polemiku sa nosiocima partijske kulture (u knjizi Pobuna i prilagođavanje, 1975), njega je pratila senka optužbi i osuda poteklih od pisaca u službi partijskih komiteta. Zorićevi ogledi “Terorisana književnost”, “Književnost i konformizam”, “Vreme polovičnog bunta”, “Literatura u vakuumu”, “Sveci i đavoli - književnost i književna politika” - svi objavljeni u drugoj seriji “Savremenika” iz koje je potekla ideja o kritičkoj književnosti - bili su izrazito oružje u borbi protiv birokratske samovolje i zloupotreba književnosti. Tu se Pavle Zorić pokazao kao jedan od smelijih kritičara novog vremena, važan oslonac kritičkog duha koji se formirao u otporu prema kontrolisanoj i konformističkoj partijskoj kulturi i u romanima pisaca njegovog pokolenja - Borislava Pekića, Danila Kiša, Mirka Kovača, Slobodana Selenića i Dragoslava Mihailovića - podigao umetnički nivo posleratne srpske proze i formirao novi stil alternativnog književnog mišljenja.

Pavle Zorić je bio prvi i najodaniji kritičar toga naraštaja. Ispoljio je svest da se u književnoj autonomiji, za koju se slobodna kritika zalaže, ne oblikuje prazan, čist i sterilan estetski prostor, nezavisan od duhovnog konteksta i društvenog morala epohe, i da iskustvo socijalizma pokazuje da u totalitarnom poretku ne postoji “čist roman” ili “čista pesma”. Umetnička, stvaralačka i duhovna autonomija potrebna je zato da bi književnost, nezavisno od vladajućeg ideološkog pritiska, oslobođena od dnevnih političkih potreba vladajuće svesti, mogla u potpunosti ostvariti svoju spoznajnu i antropološku funkciju, komplementarnu estetskoj funkciji dela. Zato se “autori ne zadovoljavaju apstraktnom predstavom o slobodi”, kaže Zorić. “NJihova dela treba da budu konkretizacija te slobode na estetskom nivou, izvlačenje svih konzekvenci iz pojma slobodnog stvaranja i opredeljivanja, zauzimanje stava čija se ispravnost ne utvrđuje po merilima dnevne politike, jer umetnost ne podleže potrebama i interesima trenutka.”

U tumačenju funkcije i smisla književnosti, Zorić je bio jedan od najpouzdanijih kritičara novije srpske proze. Zanimale su ga promene realističkog nasleđa, otvaranje ka psihološkim bezdanima, ka fantastičnom i onostranom, kao i razgranate transformacije realističkog stila. Imao je “sluh za tajne stvari”, razumevanje za formalne inovacije i bujne poetske retrospekcije Danila Kiša, za publicističko-dokumentaristički beogradski roman Svete Lukića i lagume građanskog Beograda kod Svetlane Velmar Janković, za tvrđavu individualnosti Meše Selimovića, kao i za deformaciju crno-bele ideološke svesti u romanima Mihaila Lalića. Ispoljio je zavidnu gipkost kritičkog duha, istančan ukus i jasan smisao za promene u strukturi moderne književnosti. NJegova studija “Večni Vukadin”, o satiričko-kritičkom romanu Stevana Sremca, prerasla je okvire književne esejistike i postala antologijski kulturno-antropološki traktat srpske kritike o večitom arhetipu srpske kulture.

Kao dnevni kritičar, pisao je povremeno o pesničkim knjigama, o izuzetnim pojavama i o najvišim dometima savremenih srpskih pesnika. Privlačile su ga pesničke teme koje su na izvestan način bile u vezi sa idejama kakvima su se bavili i pisci romana. O trojici pesnika, koji su mu postali bliski sagovornici - Miodragu Pavloviću, LJubomiru Simoviću i Matiji Bećkoviću - objavio je zasebnu knjigu, smatrajući ih “vrhovima” srpske poezije.

Na kraju njegovog života, vidim da smo u mnogim nevoljama i potresima epohe bili na istoj strani. Naše prijateljstvo u “Savremeniku”, u Institutu za književnost, u PEN-u i u odborima SANU, bilo je jednostavno - pomagali smo jedan drugome, trpeli iste udarce, otkrivali iste stvari i išli dalje. Lakše nam je bilo živeti dok smo znali da je onaj drugi tu. Sad, kada njega više nema, znam da će Pavle Zorić ostati na istoj strani ulice.

Predrag Palavestra