Priča za sva vremena

Vitezovi okupljeni oko potrage za Gralom nikada nisu potpuno pali u zaborav. A u 18. veku mnogobrojni filolozi iznenada se ponovo udubljuju u stare pergamente - u isto vreme kada su širom Evrope nastajali prvi savezi slobodnih zidara, prevratnici sa viteškim pseudonimima kovali zavere, a tobožnji spasitelji iz godine u godinu širili nove histerije i misterije.

Prošla je bila i oluja Francuske revolucije, raspalo se i Napoleonovo carstvo, a čuveni orijentalista Jozef fon Hamer-Purgštal - koji je dao osnovne teze za Geteov “Zapadno-istočni divan” - izneo je teoriju koja je ponovo dala vetar u leđa starim pričama: Legenda o svetom Gralu, kaže ovaj bečki naučnik, nije ništa drugo do jedan mračni jeretički kult koji su upražnjavali i templari - zašto bi inače kod Volframa fon Ešenbaha “templaši” čuvali Gral?

Tako je Hamer-Purgštal otvorio bure u kojem je već izvesno vreme previralo.

Krstaški red vitezova templara osnovan je 1119. godine u Jerusalimu kao jedna vrsta Legije stranaca, a u cilju zaštite svetih mesta i hrišćanskih hodočasnika.

Međutim, početkom 16. veka stručnjak za magiju Hajnrih Kornelijus Agripa fon Neteshajm onako uzgredno je pomenuo da su te božje trupe osumnjičene za “zlo jeresi”.

Naime, 200 godine pre toga, u petak, 13. oktobra 1307. godine, francusko državno rukovodstvo je odlučilo da krene u pohod u cilju uništenja templarskog viteškog reda. Pripadnici reda jedan za drugim su zatvarani u tamnice, mučeni i prisiljavani na kojekakva priznanja; poprilična imovina ove organizacije koja je, sa svoje strane (kao prethodnica prvih međunarodnih banaka), upravljala velikim novčanim iznosima, bila je zaplenjena. Racija bez presedana - zvanično utemeljena time što je red osumnjičen za jeretičko delovanje. Ubrzo su se pojavile i glasine po kojima je zapanjujuće brzom usponu ove monaške milicije zapravo kumovala neka tajna.

Reč je u stvari bila o strašnim i bogohulnim ritualima prilikom prijema novih članova u red: novi članovi navodno su morali da pljuju na Hristove slike ili da ljube intimne delove tela novih zapovednika. Istoričari prosvetiteljstva nisu našli nijedan dokaz za to - i zbog toga su se zauzeli za templare. Tako je Lesing 1779. godine, u svojoj drami o toleranciji “Natan Mudri”, demonstrativno postavio na pozornicu jednog “templara” kao simpatičnog predstavnika hrišćanstva.

Ali, odavno je već red templara bio obavijen još jednim mračnim kultom. Nemački masoni su raširili vest da su pronašli stare relikvije i dokumenta koje su unapred upozoreni članovi, jedna vrsta tvrdog jezgra reda, spasli od racije 1307. godine i smrti na lomači poslednjeg velikog majstora 1314. godine i preneli najverovatnije u Škotsku. A ko ih pronađe ući će u trag i legendarnom blagu tog viteškog reda.

Nešto kasnije lovci na tajne su u Nemačkoj, Engleskoj i SAD osnovali sopstvene templarske lože sa viteškim stepenima i posebnim ceremonijama. Duhovna i politička vatra Francuske revolucije palila je i radoznalost vezanu za okultno.

Anarhista Luj Kade de Gasikur je 1796. godine napisao da su templari deo zavere stare nekoliko stoleća. Ali i njegov protivnik, Ogisten de Barijel, jezuita, bio je ubeđen: “Sve je povezano jedno s drugim, od katara do albižana, templara, a od njih i do jakobinskih masona; sve to ima jednako poreklo.”

Ubrzo nakon toga jedan veoma poslovan i snalažljiv francuski lekar po imenu Ledri izmislio je pravila templarskog reda koja su navodno poticala iz godine 1324, dakle, iz vremena koje je usledilo dosta dugo nakon što je papa osudio organizaciju. Godine 1808. vitezovi novoosnovanog reda templara, obučeni u srednjovekovne odore, okupili su se u pariskoj crkvi Sv. Pavla u znak sećanja na velikog majstora koji je stradao kao “mučenik”. Mogle su tom prilikom da se vide i relikvije poput ostataka kostiju i oružja.

Čak su i stručnjaci naseli na ovaj maskenbal - a među njima i Jozef fon Hamer-Purgštal. U jednoj podužoj studiji o “Bafometu”, sumnjivom idolu kojeg su navodno poštovali templari, svoje je sumnje proširio toliko da su kod njega vitezovi Grala i templari postali karike dugačkog lanca “gnostičkih” sektaša, inspirisanih paganskim crno-belim misterijama. Od svojih antičkih prethodnika preuzeli su i obožavanje falusa, pisao je, užasnut.

Prividno otkriće, koje je objavio ovaj čuven naučnik, delovalo je tako uverljivo da su u narednim decenijama nastali mnogobrojni istorijski kiksevi: Oko 1860. godine mnogi intelektualci su bili ubeđeni da su vitezovi Grala i templari bili stegonoše paganske opozicije protiv crkvenih dogmi i državne tiranije, opozicije koja nikada nije bila ugašena.

Nije trebalo da prođe mnogo a da se dođe do teorije o krvnoj liniji Isusa Hrista koja će poslužiti kao osnov Braunovog “Da Vinčijevog koda”. Sastojke za ovu čorbu dostavilo je nekoliko kuvara-”mitologa” iz 20. veka:

# Britanski etnolog Alfred Nat i njegova učenica DŽesi Veston zastupali su od 1902. godine tezu da je “Gralska crkva” sa svojim “viteškim sveštenstvom” bila čuvar istinske vere koju je Rim potisnuo;

# Pisac Oto Ran tragao je za gralskim blagom u ruševinama starih katarskih zamkova; nakon čitanja Ranove knjige “Krstaški pohod protiv Grala” (1933) Hajnrih Himler ga je 1936. godine pozvao u SS u cilju istraživanja jeresi, međutim, već u martu 1939. godine Ran je pronađen smrznut na planinskom masivu Vilder Kajzer u Tirolu - savršena smrt za čoveka koji je verovao u zavere;

# Luj Šarpentje i njegov zemljak Žerar de Sed su negde krajem Drugog svetskog rata iskoristili bratstvo templara, za koje su tvrdili da i dalje postoji, i na tome bazirali potragu za blagom uzduž i popreko cele Francuske (“Templari su među nama ili Zagonetka Gizora”).

# Francuz Pjer Plantar, simpatizer pronacističkog režima iz Višija, sa podužim policijskim dosijeom, poznavalac pseudoistorijskih teorija zavere, pedesetih godina 20. veka isfabrikovao je sa svojim pomoćnicima dosije koji se sastojao od navodnih dokumenata, a koji je imao cilj da dokaže da je krstaški vođa Gotfrid Bujonski potomak merovinških kraljeva, te da je osnivač bratstva po imenu “Sionski sveštenici”.

Veliki majstori elitnih tajnih društava navodno su bili - na ovom mestu se zabavna fikcija pretvara u falsifikovanje istorije - svetioničari civilizacije poput renesansnog slikara Sandra Botičelija (1445 - 1510), fizičara Isaka NJutna (1643 - 1727), romanopisca Viktora Igoa (1802 - 1885) i njegovog zemljaka, kompozitora Kloda Debisija (1862 - 1918). Taj spisak nam odaje i da je univerzalni genij, Leonardo da Vinči, devet godina bio na čelu bratstva Sionskih sveštenika. Na taj način su mnogi, koji su u čuvenim Leonardovim slikama tragali za dubljim smislom, na temelju lukavo smišljenih naslednih redova, regrutovani za potragu za templarima i Gralom.

Konačno, 1982. godine lovci na senzacije Linkoln, Bejgent i Li zgotovili su uz pomoć mnogih od ovde nabrojanih sastojaka svoju knjigu “Sveta krv, sveti Gral”. Iz proizvoljnih tumačenja Novog zaveta i razvejanih tekstova iz ranog perioda hrišćanstva oni su destilisali neverovatnu hipotezu da je Isus kao “kralj sveštenstva” imao potomstvo sa Marijom Magdalenom; od tada pa nadalje njegovo nasleđe - a zajedno s njim i misterija Grala - predaje se s kolena na koleno u okviru Hristovog roda (koji uključuje i merovinške vladare). Ova konstrukcija rodovske, krvne povezanosti ima i svoju ironičnu poentu - glavni protivnik i krvni neprijatelj je katolička crkva.

Zakulisne igre, mozganje o porodičnim stablima, tajanstvene stare građevine i misteriozni natpisi od Škotske do južne Francuske - za svakog detektiva-amatera supermarket zvani “Gral” ima šta da ponudi. A na internetu mnogobrojni veb-sajtovi posvećeni se upravo ovoj temi.

S druge strane, naučnici su nakon više od sto godina istraživanja i rasprava jedinstveni u mišljenju da se poreklo i značenje simbola Grala ne mogu objasniti: Stari tekstovi, predanja i književne tvorevine isuviše su protivrečne u tom smislu.

Većina poznavalaca srednjovekovne književnosti sklona je da pretpostavi da su u legendi o Gralu stopljeni stari keltski mitovi (koji se vrte oko čudotvornih, životvornih posuda koje daju izobilje hrane) sa hrišćanskim motivima (kao npr. okupljanje za okruglim stolom na poslednjoj večeri), a možda i sa nekim orijentalnim legendama (o svetom kamenu).

Iz Grala i iz potrage za njim svaka epoha je iznedrila nove, snažne spevove koji su odgovarali stvarnosti te epohe - i na taj način se slika Grala stalno menjala.

U gigantskom “Parsifalu” nemačkog romantičara Fridriha de la Mot Fukea, koji je štampan tek 1997. godine, “čudovištu” od preko 500 rukopisnih strana koje se sastoji od lirskih, dramskih i epskih pasaža, postalo je evidentno: Autor, utopijski reakcionar u epohi parne mašine, najiskrenije je verovao u vrli novi svet viteštva.

U sagi o Gralu pod nazivom “Merlin” autora Karla Leberehta Imermana, koja je nastala skoro istovremeno kad i “Parsifal”, plan da se magična posuda “vrati na puteve duha” propada: Krug vitezova koji tragaju za Gralom se rasipa, a sveti pehar iz grešne Evrope nestaje na Istok.

Godine 1882. Rihard Vagner je radikalno preradio mit o Gralu u svom poslednjem delu “Parsifal”: Do današnjeg dana ovo scensko delo, kojim se otvaraju muzičke svečanosti u Bajrojtu, predstavlja za njegove obožavaoce nešto sveto - sa svojim proročkim stihovima (“U prostor će se ovde pretvoriti vreme”), kultno sažetom radnjom i tonskim jezikom u kojem se, kao u nekom magičnom kristalu, prelamaju svetlo i senka, dobro i zlo.

Vagner nije dopustio da ga zavedu novije teorije zavere i više je voleo da inspiraciju traži u starim spevovima. I kod njega mladi i neiskusni grešnik pronalazi zamak gde se čuva Gral, pred njega, “budalu pravu”, postavljaju se određeni zadaci, on bolesnom kralju Amfortasu ne postavlja potrebno pitanje i nakon toga osramoćen odlazi.

Ali, naslovni junak na nov način dokazuje da je ipak on onaj spasilac na kojeg se čekalo: On prevazilazi prepreku u vidu Klingsora, čarobnjaka opsednutog vlašću, koji zajedno sa đavolski lepim “devicama cveća” začarava mnoge vitezove Grala, otima im koplje i njime ranjava Amfortasa.

Glasnica Kundri, nemirna lutalica kroz vreme i svetove, koju Klingsor koristi kao svoje poslednje oružje, a koja se nekada smejala Hristu dok je bio raspet na krstu, svojim poljupcem pomaže junaku da uvidi šta je zapravo njegov pravi zadatak: da ponovo pronađe zamak i izvrši svoju misiju oslobađanja, kakve god posledice bile.

Vagner je sa istom rafiniranošću kao i njegovi srednjovekovni uzori prepleo erotiku i askezu, čaroliju hrišćanskih i paganskih simbola. “Ranu će zaceliti samo ono koplje koje ju je nanelo”, objavljuje Parsifal, oslobađa na taj način gospodara Grala i postaje njegov naslednik. Stara misterija o čistoti, odabranosti i životnim lutanjima ovde je obnovljena na najuzvišeniji i najrafiniraniji način.

Naravno, Vagnerovo raskošno poslednje delo nije predstavljalo i poslednju reč na temu Grala. Ali, desio se preokret: Niko posle Vagnera nije toliko verovao u patos simbola kao ovaj bajrojtski čarobnjak zvuka. Potraga za spasenjem i viteška čast potonuli su kao stari Rim ili Divlji zapad - pretvorivši se u pozorišni fundus iz kojeg je svako uzimao rekvizite po želji i volji.

Početak je označio američki satiričar Mark Tven - i to više nego žestok početak. NJegov roman “Jenki na dvoru kralja Artura”, koji se pojavio 1889. godine, doveo je glorifikovanje Grala i vitezova do apsurda: nakon udarca u glavu jedan Amerikanac se budi u krugu vitezova oko kralja Artura - Kamelot je, po njegovom mišljenju, “izgleda, naziv ludnice”. Tu on na jedvite jade izbegava smrt na lomači, nakon čega postiže uspeh kao čarobnjak. “Usred duhova i senki, praha i truleži mračnog srednjeg veka” (Tven) čarolijom spasava 500 kraljevih vitezova. Trik: plemići beže uz pomoć bicikla.

I u izvanrednoj filmskoj satiri “Monti Pajton i sveti Gral” (1975) osiromašeni tragači za Gralom moraju da se snalaze bez konja. “Vitezovi kokosovog oraha”, kako su nazvani u nemačkom prevodu, idu pešice; ali njihove skutonoše stalno imitiraju topot kopita tako što udaraju jednom polovicom kokosovog oraha u drugu.

Monti Pajton, legendarna britansko-američka trupa komičara okupljena oko DŽona Kliza, predstavlja kralja Artura, ser Lanselota & Co. kao hordu otkačenjaka na granici debilnosti, koji moraju da se suprotstave kunićima-ubicama, pohotnim devicama i perfidnim Francuzima. Jer Bog lično - koji ovde pokazuje zapanjujuću sličnost sa Karlom Marksom - pojavljuje se na nebu i vitezovima daje u zadatak da pronađu sveti čajnik. Samo da znate: na kraju ga ne pronalaze.

Bilo kako bilo, pajtonovci su tražili na poznatom mestu. Ova parodija na temu Grala snimana je, naime, u Škotskoj, gde i junaci Dena Brauna nailaze na važne tragove. Poslednji trag dovodi Artura (Grem Čepmen) i ser Bedevera (Teri DŽons) do dvorca Stalker na zapadnoj obali Škotske. Ali, u zamku ih ne očekuje sveti Gral, već ljutiti Francuzi u zasedi, koji se podsmevaju vitezovima, nazivajući ih “britanskim upišancima”. Uz sve to, policija hapsi Artura i Bedevera - zbog sumnje da su ubili jednog naučnika koji se bavio istraživanjem Grala.

Ali, Artur i njegovi sledbenici preživeli su i tu sramotu. Nekoliko godina kasnije pojavili su se, neuporedivo herojskije, na velikom platnu, na pozornici, u romanima. Film DŽona Burmana “Ekskalibur” (1981), drama Tankreda Dorsta “Merlin ili Pusta zemlja (1981) i bajkoviti roman Marion Bredli “Magle Avalona” (1982) dalje su razvili mit o čuvarima Grala. Popularna kultura navodno racionalnog 20. veka bila je u stanju, kako se pokazalo, da iz legende o Gralu crpi nove iskre.

Tako su se uskoro i najuspešniji holivudski režiseri uputili u potragu za Gralom. Stiven Spilberg (režiser) i DŽordž Lukas (producent) poslali su 1989. godine dve zvezde u potragu za blagom: Šon Koneri i Harison Ford u avanturističkom spektaklu “Indijana DŽons i poslednji krstaški pohod” igrali su oca i sina - i poigravali su se sa mitom o Gralu. “Arheologija je traganje za činjenicama”, podučava DŽons junior (Ford) na početku filma svoje studente, “a ne za istinom. Ako vas zanima istina - predavanje iz filozofije je na kraju hodnika.”

Nedugo nakon toga vidimo DŽonsa kako se naginje nad jednu staru kamenu ploču koja navodno pokazuje put do Grala. “Legenda o Arturu. Naslušali smo se tih bajki za laku noć”, ležerno govori. A onda kreće u potragu. Radnja filma odigrava se 1938. godine, pa zato u potrazi za Gralom učestvuju i zli nacisti i drugi mračni tipovi.

Na kraju ove potere - nakon odiseje iz Venecije preko Berlina u pravcu Istoka i nakon čitavog niza skoro smrtonosnih iskušenja - Indijana DŽons pronalazi pehar u jednoj pećini u blizini Male Aleksandrije, današnjeg Iskandera u blizini tursko-sirijske granice.

Godine 1938. Mala Aleksandrija je bila glavni grad Hatajske Republike; ovu patuljastu državu osnovali su francuski kolonijalisti, i ona je nekoliko godina nakon toga nestala sa mape, što je čini idealnim mestom za skrivanje Grala. Međutim, Spilberg ove scene nije snimio u Turskoj, već nekoliko stotina kilometara dalje, u Petri, arheološkom gradu u Jordanu.

U filmu Gral čuva ostareli vitez, a Gral kao “pehar jednog tesara” (DŽons) samo je jednostavna glinena posuda. Gutljaj iz te posude, kaže vitez, daje “večni život”. Ako se polije preko rane od metka, sveta vodica iz Grala ponaša se kao sredstvo za čišćenje sanitarija: ključa i šišti, nakon čega krv nestaje.

Komična magija - posetioci bioskopa obožavali su ironično dopisivanje legende u holivudskom stilu: “Indijana DŽons i poslednji krstaški pohod” danas predstavlja jedan od klasika moderne filmske umetnosti.

Gral nije davao mira ni drugim filmskim autorima. Nekadašnji pajtonovac Teri Gilijem, inače korežiser pajtonovske verzije legende o Gralu, poslao je 1991. godine u svojoj komičnoj melodrami “Kralj ribara” jednog duševno poremećenog NJujorčanina u potragu za Gralom. Zbunjeni čudak, samozvani vitez kojeg glumi Robin Vilijams, sluti da se posuda - “nešto poput Isusove čaše za sok” - nalazi u apartmanu jednog njujorškog milijardera na Menhetnu. I stvarno se predmet tamo nalazi. Međutim, ispostavlja se da je on u stvari jedan sportski pehar, doduše i dalje čudotvoran jer duševno poremećenog junaka uspeva da izleči od njegovog ludila.

Najnoviji bioskopski film koji obrađuje mit o Gralu vrti se oko blaga: “Nacionalno blago” iz kuhinje glavnog holivudskog piromana DŽerija Brukhajmera puni holivudske riznice.

Brukhajmer, pravi Amerikanac, ubeđuje gledaoce da je legendarno blago iz zaostavštine templara palo u ruke američkim pionirima. Ne brinući se mnogo o pitanjima vlasništva - na kraju krajeva, film se i zove “Nacionalno blago” - pioniri ga dobro sakrivaju. Na sreću, ostavljaju dovoljno tragova koji će nakon 230 godina pobuditi radoznalost kod nekolicine tragača za blagom. Producentu Brukhajmeru je stalo do toga da se utvrdi da je rad na njegovom filmu započeo pre objavljivanja Braunovog romana “Da Vinčijev kod”.

A Braun lično se pobrinuo da Gral i nadalje očarava ljude. Nakon višemesečnih pregovora koji liče na dugu partiju pokera Braun je prava na ekranizaciju “Da Vinčijevog koda” prodao producentskoj kući Soni. Režiser Ron Hauard (“Blistavi um”) počeće sledeće godine sa snimanjem; glavnu ulogu harvardskog profesora Roberta Langdona tumačiće Tom Henks. Film di trebalo da stigne u bioskope 2006. godine.

Ne treba da se plašimo da će do tada biti pronađen Gral, možda konačno i pravi. Tajna njegovog uspeha tokom celokupne istorije kulture u poslednjih 800 godina je u tome što taj tajanstveni predmet zauvek ostaje skriven u magli pretpostavki i naznaka, činjenica i poluistina. Den Braun je u svom ironičnom maniru “ovlastio” jednog od svojih likova da to spozna: “Tajna Grala, njegova enigma i mitovi koji se oko njega pletu služe našim ciljevima bolje nego razotkrivanje istine o njemu. Čarolija Grala skriva se upravo u njegovoj nepojmljivosti.”

Na kraju te potrage i putovanja kroz istoriju svako kod Brauna ima pravo da veruje u svoju verziju istine: “Za neke je Gral pehar koji poklanja večni život. Za druge on označava potragu za izgubljenim dokumentima i za tajnom istorije. A za većinu Gral predstavlja samo fascinantnu ideju, i, pretpostavljam...čudesno, fantastično ali nedostižno blago koje je u stanju da nas inspiriše čak i u ovom našem modernom, haotičnom svetu.”

Ovo zvuči pomirljivo, i možda će se tako tragači za velikim uzbuđenjima koje nudi triler na kraju opet naći tamo gde su zaista sakrivene najveće tajne kulture: na ostrvu umetnosti. Posmatrajući Leonardovu “Tajnu večeru”, Brauna pre svega interesuje lik Isusovog ljubimca, apostola Jovana, naslikanog sa ženskim crtama lica, koji bi, sa svojom bujnom crvenkastom kosom, mogao da predstavlja Mariju Magdalenu - navodni veliki majstor i čuvar tajne Leonardo želeo je na taj način da svoju tajnu saopšti celom svetu.

Ali, Leonardo je iznad svog demistifikatora Brauna. Francuski istoričar umetnosti Danijel Aras u slici tajne večere prepoznao je ni manje ni više nego najavu večnosti u vremenu.

A to bi tek bio pravi triler.

Prevod “Špiglovog” teksta sa nemačkog Danka Stojaković

(Kraj)