Neobjavljeni odnos

Povodom svakog novog medija postavlja se pitanje kako će književnost opstati u njegovoj senci. Ali se, zapravo, pokazuje kako je svaki novi medij izazov samoj književnosti da njegova izražajna sredstva i oblikotvorne postupke, ili bar neke od njih, pretvori u sopstvene retoričke i kompozicione potencijale.

Radio odavno više nije novi medij. Wegova uloga se istorizuje, utoliko pre što je među medijima modernih vremena koji se, sa manje ili više prava, obično po navici, nazivaju novim, radio ubedljivo najstariji. Kao što je u jednom trenutku njegova novina bila podsticaj književnosti da ovlada njegovim tehnikama, sada književnost i radio približava upravo taj gubitak novosti. Izvesna patina, do koje je radio došao više zahvaljujući talasu novih medija koji su se pojavili posle njega nego samom sebi, omogućava književnosti da sa njim ostvari ono što se, ezopovskim jezikom ekonomije, zove strateško partnerstvo. Našavši se na rubu javnog interesovanja, odbačena od najaktuelnijih medija koji su okrenuti informacijama uopšte, a politici i moći ponajpre, književnost je prirodno upućena na radio, medij ogromnog prostora i još neiscrpljenih mogućnosti, medij koji je i sam pomalo na rubu.

U knjizi “Književnost i radio” (priredio Đorđe Malavrazić, Radio Beograd, 2004.) preduzima se pronicljiva i odgovorna istorizacija radija, na primeru Radio Beograda, predočena iz ugla istorije neobjavljenog, ali vrlo živog odnosa književnosti i radija. Taj odnos je star koliko i radio, vremenom se menjao, onoliko koliko je jedna ili druga strana bila spremna na međusobno prožimanje. Iz tog odnosa nastale su ne samo čitave knjige ili značajne epizode iz književnog života već i pojedine književne forme (ili radijske, zavisi sa koje strane ovog odnosa se gleda). Najpre je to radio-drama, koju su pisali neki od najvažnijih srpskih pisaca u XX veku, potom i radio-književna kritika koja se zbog specifičnosti medija u mnogo čemu razlikuje od novinske kritike.

Objavljena povodom 80-godišnjice Radio Beograda, knjiga “Književnost i radio” ispunjava svoju nameru da prikaže dinamičnu istorijsku i stvaralačku vezu književnosti i radija. Pri tome se ta veza, u istraživačkom radu Đorđa Malavrazića, ne personalizuje u smislu da se pokaže koji su to važni pisci presudno uticali na istoriju Radio Beograda, koji su od njih u toj kući tekli svoju profesionalnu karijeru, dok su drugi bili važni ili povremeni saradnici. Prikaz te veze ne iscrpljuje se samo u istorijskom pregledu knjiga čiji su nastanak ili tema vezani za Radio Beograd ili, pak, žanrova čije je poreklo omogućila njegova pojava u srpskoj društvenoj i književnoj sredini. Knjiga “Književnost i radio”, donoseći važna sećanja, dokumentarne i istorijske priloge, tekstove iz rasute, njoj zahvaljujući uspostavljene arhive i tekstove savremenika, zaokupljena je nastojanjem da prepozna i definiše poetičku motivaciju i poetičke standarde u odnosu jednog medija modernih vremena i jedne umetnosti koja je u tom mediju otkrila plodno polje svojih strategija. Pominjući u predgovoru kako je radio vrlo rano “izmenio književnost”, Malavrazić precizno određuje ključne aspekte te promene sa čijim su se počecima saživeli toliki pisci prvog modernizma: “On je štampanu reč izveo iz sveta tišine i vratio je njenoj čulnoj egzistenciji. (...) Radio je, dakle, obnovio čujno biće poezije, iznedrio nove književne žanrove i dao specifičan podsticaj literarnim utopijama moderne.”

Kompozicija ovog zbornika, sačinjena iz dvanaest obimnih ciklusa, iznutra prati istoriju odnosa književnosti i radija. Najpre se taj odnos locira u zoni govorne kulture. To pitanje neodvojivo je od vremena nastanka radija i postepenog ovladavanja ovim medijem koje preduzima književnost, ali ono ima i jednu dugu predistoriju oličenu u uvek intrigantnom spregu pisanog i usmenog. Radio na svojim počecima više nego ikada posle brine o kulturi govora i o posredovanju kulturnih vrednosti, što ga dovodi u najbliže sadejstvo sa književnošću. O tome na izuzetan način svedoče tekstovi, intervjui ili radio-predavanja Vinka Vitezice, Veljka Petrovića, Desimira Blagojevića i Stanislava Krakova u ovom zborniku. Govornoj kulturi kao čvrstoj sponi književnosti i radija Malavrazićev zbornik će se vraćati u još nekim poglavljima, donoseći obilje značajnih tekstova autora u rasponu od Ive Andrića do Vide Ognjenović.

Zbornik potom istražuje istoriju Radio Beograda, onako kako su je videli pisci. Ti tekstovi nam, po pravilu, ne predstavljaju radio kao književni motiv, već radio kao motiv publicističko-memoarske literature u istorijskom rasponu od početka četrdesetih, preko radija u doba okupacije i radija u ideološkom dobu, sve do vremena tranzicije. U ovim tekstovima (Stevan Jakovljević, Veljko Petrović, Miroslav Mitrović, Miodrag Popović, Pavle Ugrinov, Stevan Raičković ili Qubomir Simović) – kao i u čitavom nizu eseja u kojima se govori o pojedinim formama radijskog izraza ili izraza u kojima je vrhunac spoj književnosti i radija (Danilo Nikolić, Milorad Pavić ili Mladen Markov), predočena je neobično zanimljiva građa o istoriji radija kao medija, o sudbini Radio Beograda kao institucije, ali i o odnosu književnosti i društva koji se veoma dobro ocrtava iz ugla uočenih veza književnosti i radija.

Tri žanra koja istovremeno pripadaju i književnosti i radiju naročito su dobro predstavljena u ovoj knjizi. Jedno su književni programi za decu, drugo je mala istorija humora emitovanog na programima Radio Beograda, treće je možda i najvažniji istraživački rezultat knjige – istraživanje poetike srpske radio - drame. Iako su je pisali neki od naših najvažnijih pisaca, osobito u drugoj polovini XX veka, radio-drama je ostala nedovoljno proučen žanr. Zbornik “Književnost i radio” na instruktivan način predstavlja njenu istoriju u okviru programa Radio Beograda, ali se, pogotovu u tekstovima Ranka Mladenovića i Vladimira Velmar Jankovića, Stanislava Vinavera i Dušana Matića, Huga Klajna i Vasilija Popovića, istražuje njena poetika i izdvajaju najvažnija prolazna vremena, čime se uspostavljaju preko potrebni istorijski i poetički standardi za buduća proučavanja ovog žanra.

Zbornik “Književnost i radio” nastajao je onoliko koliko postoji i sam Radio Beograd. Skinuti sa dostupnih zvučnih zapisa, otkriveni u sačuvanim arhivama, pronađeni u knjigama ovde zastupljenih pisaca ili posebno pisani za potrebe zbornika, ovi tekstovi otkrivaju istoriju jednog odnosa koji nije bio uvek skladan, ni inspirativan, ali bi bez njega i književnost i radio bili drugačiji. Taj odnos je manje od ozakonjene veze, ali je mnogo više od kohabitacije, što je posebno važno prepoznati u vremenu u kome su pomućene veze književnosti i sa medijima i sa ostalim institucijama javnosti.

Gojko Božović