Da ne bude verbalne magle

Posle „Lica jezika” (2001), „Novih lica jezika” (2002) i studije „Žargon” (2003), popularna edicija „XX vek” objavila je još jednu knjigu sociolingvističkih radova Ranka Bugarskog. Od dvadesetak tekstova, nastalih tokom poslednje dve godine, preko polovine je pisano specijalno za ovu knjigu, ili su dosad bili objavljeni samo na engleskom jeziku. Još jednom, ali s novim materijalom i iz najaktuelnije perspektive, Bugarski se vraća na teme poznate čitaocima njegovih ranijih dela, kao što su jezik i identitet, odnos između jezika i nacije, višejezičnost, primenjena lingvistika, popularna verovanja o jeziku, lingvističke i političke definicije jezika, a posebno rasturanje, odnosno delimično preživljavanje jezika u svetskoj lingvistici još uvek poznatog pod imenom srpskohrvatski.

Ako vas neki zbunjeni stranac (ili ne manje zbunjeni zemljak) upita kakve su razlike između srpskog, hrvatskog, bošnjačkog nazvanog bosanski, eventualno i crnogorskog iliti „maternjeg” jezika, svakako će vam od pomoći biti autorova metafora: „Mogli bismo govoriti o istoj srpskohrvatskoj salati sa raznim nacionalnim prelivima.” Tri zanimljiva dijagrama (na str. 165-168) prikazuju krugove označene sa „S”, „H”, „B” i „SH” sa gledišta međusobnog distanciranja, preklapanja odnosno stepena markiranosti. “Možemo pojednostavljeno da kažemo”, dodaje autor, „da su srpski i hrvatski kako nazivi tako i jezici, da je bosanski više naziv nego jezik, a da crnogorski u ovom trenutku nije nijedno.” U radu „Jezik i etnicitet u Sarajevu” (autorovom rodnom gradu) zaključuje se da se „građani Sarajeva i dalje služe suštinski istim lokalnim vernakularom... bez obzira na etnicitet ili nacionalnost”. U poglavlju „Jezik, žargon i verbalne magle”, odgovarajući na pitanje jednog novinara, autor kaže da je za dokazivanje posebnosti crnogorskog jezika „jedini način retrogradna dijalektizacija, arhaizacija i folklorizacija, što se zapravo i predlaže, a što je direktno suprotno profilu jednog modernog standardnog jezika”.

Naša situacija može se uporediti sa onom u zemljama engleskog jezika, gde su razlike među nacionalnim varijantama, po rečima Bugarskog, jednake našima, ako ne i veće. Uprkos tome, „nijedna nacija engleskog jezika ne oseća se ugroženom, pa ni nespokojnom, zbog toga što sa drugim nacijama deli kako sam jezik, tako i njegovo ime”. Polemišući s tvrdnjama, omiljenim naročito u Hrvatskoj, da je srpskohrvatski samo apstrakcija, a da svaki pojedinac govori ili srpski ili hrvatski, autor podseća da bi „malo ko zastupao gledište da govornik britanskog, američkog ili kanadskog engleskog nije govornik engleskog”. Posebno poglavlje posvećeno je engleskom kao internacionalnom jeziku, naročito među mladima, kojima je postao „deo njihovog identiteta”. Ističe se da se engleski više ne može tretirati kao ravnopravan s drugim stranim jezicima, budući da je danas postao oruđe međunarodne komunikacije.

Svoja dugogodišnja istraživanja omladinskog žargona Bugarski je nastavio i u ovoj knjizi, pa je ranijem spisku od 45 žargonskih sufiksa dodao trinaest novih. Uz to je pokazao kako primeri žargonskih reči (recimo, folirant ili zabušant, koje svi naglašavamo na poslednjem slogu, uprkos zvaničnoj zabrani fonetičara) potkrepljuju zahteve, već iznete u stručnoj literaturi, da se revidiraju tradicionalna pravila vukovsko-daničićevske akcentuacije. U poglavlju „Popularna verovanja o jezicima i narodima” opisuju se pre svega etnički stereotipi (sudovi po pravilu pozitivni o vlastitom, a negativni o drugim narodima), među kojima je i onaj najsvežiji – satanizacija Srba kao „balkanskih kasapa”.

Specifične teme dodiruju se u poglavljima kao što su „Evropa i jezici”, gde se ukazuje na neophodnost višejezičnosti i jezičke raznolikosti u današnjem svetu, uz potrebu da se nađe srednji put između tradicionalnog jezičkog nacionalizma i prisilne globalizacije koja teži da zatre mnogobrojne manje jezike; „Slikovne metafore u razgovornom jeziku”, u duhu danas aktuelne kognitivne semantike, sa obiljem primera iz savremenog života kao što su (kompjuterski) miš, (nuklearna) pečurka, čvarak (oznaka čina), puškica (na ispitu), peglica (auto), sveća i makaze (u fudbalu), flaster (nametljivac), taster (potkazivač) i slično; ili „Pol i rod u jeziku”, gde se ilustruje nasleđeni „seksizam” svakog jezika na štetu ženskog roda, u semantici, u tvorbi reči, u jezičkoj praksi (profesorka Ivanković, doktorka Ivanković, ali u zvaničnom titulisanju profesor doktor Ivanka Ivanković), pa čak i u gramatici: „devojke su zgodne, mladići su zgodni, a sto devojaka i jedan mladić su opet – zgodni!” Na kraju knjige, kao što je učinjeno i u oba „Lica jezika”, data je selektivna bibliografija jugoslovenske sociolingvistike, ovog puta za period 2002-2004, sa preko 120 jedinica.