U znaku dva “K”

Kao što je raspadu nekadašnje Jugoslavije i ratovima prethodilo rastakanje kulturnog prostora, tako je i cepanje Srbije po pokrajinskim šavovima imalo svoju uvertiru u međusobnom duhovnom udaljavanju i sukobljavanju Srba i kosovskih Albanaca. Nekadašnje dirigovano zbližavanje ustuknulo je začas i s neverovatnom lakoćom pred provalom starih i novih animoziteta koji su, između ostalog, doprineli i potpunoj nezainteresovanosti Albanaca za ono što se poslednjih decenija i danas događa u srpskoj kulturi i Srba za ono što se u istom vremenu zbiva u albanskom duhovnom prostoru. Takva recipročnost odavno je postala konstanta koju, izgleda, ne želi da dovodi u pitanje ni srpska ni albanska strana.

Da nije “Sarajevskih svezaka”, i nekoliko sličnih kulturnjačkih projekata, mislili bismo da takvo stanje vlada na čitavom eksjugoslovenskom prostoru i da nema ama baš nikakvih pojedinaca ili grupa koje makar na informativnom planu ne zanima šta su najvažnije aspiracije i dostignuća nacionalnih kultura u novostvorenim državicama. S trinaest dosad izašlih brojeva ovaj časopis je u neprekidnoj i dragocenoj misiji rušenja uspostavljenih duhovnih barijera i rađanja novog i ravnopravnog kulturnog dijaloga. I to se prima sa sve većim simpatijama u svim sredinama bivše nam zajedničke države, osim u srpskoj čija kulturna birokratija, izgleda, misli da se samoizolacija razbija skupim i razmetljivim produciranjem na kanskoj rivijeri u vreme istoimenog filmskog festivala.

Ali, vreme je da bez daljeg okolišenja kažemo zašto “Sarajevske sveske” pominjemo u kontekstu srpsko-albanskih kulturnih odnosa. E pa zato što u najnovijem broju, između ostalog, donose (pre)obiman temat o savremenom eksjugoslovenskom romanu u poslednjih desetak godina i što se iz njega da videti i kako izgleda “albanski roman” u deceniji o kojoj je reč. Bilo bi, naravno, prirodnije da smo na takav temat naišli u srpskoj periodici ali takvo očekivanje je, u datim okolnostima, čista iluzija jer nju albanska književnost i kultura zanima koliko i eskimska.

Poglavlje “Albanski roman u posljednjem desetljeću” u “Sveskama” ispisao je Ali Aliu, jedan od najpoznatijih esejista, kritičara, književnih istoričara i teoretičara u albanskoj književnosti. U uvodnim redovima eseja koji ima i političke konotacije s kojima se ne moramo slagati, Aliu kaže: “Početak posljednjeg desetljeća XX vijeka (nakon velikog sloma političkog sistema, naročito unutar granica albanske države), albanska književnost – dakle i roman, u cjelokupnom albanskom prostoru na Balkanu: na Kosovu, Makedoniji i Crnoj Gori, našla se pred velikim izazovom; oslobođena od okova socrealističke doktrine – da li svjedočiti stvaralačku moć ili nemoć? Tokom druge polovine XX vijeka među književnicima bio je ne mali broj onih koji su vegetirali ispod prosječnih stvaralačkih kvaliteta, prebacujući krivicu na pomenutu doktrinu. Veliki broj prognanih pisaca, interniranih i zatvaranih za svoje stvaralačke i “stvaralačke” grijehove nagovijestili su veliki književni bum, bilo svojim rukopisima nastalim u ćelijama zatvora i koncentracionim kampovima, ali i zbog stvaralačke eksplozije nagomilane godinama i desetljećima provedenim po zloglasnim kazamatima, naročito u prostoru albanske države.

Ali nastade razočarenje: pisci skromnih stvaralačkih mogućnosti zalud su se latili književnosti, čast izuzecima, ostavši bez socrealističkog alibija sasvim su se izgubili. Ni rukopisi iz kazamata i kampova ne doniješe ništa novoga albanskoj književnosti ni žanru duge proze, izuzev pisaca kao što su Visar Zhiti, Bashkim Shehu...”

Aliu zatim ističe da su značajniji pisci ove književnosti, osvedočeni i tokom socrealističke diktature (u Albaniji), Ismail Kadare, Dritero Agolli, Fatos Kongoli, Vath Koreshi i Zija Cela. Kadareu daje posebno mesto, kao najpoznatijem albanskom piscu u okvirima evropske i svetske književnosti, čiji monumentalni književni opus sačinjava više od četrdeset dela, prevedenih na skoro isti broj svetskih jezika. Veličajući ga nesuzdržano, Aliu dalje kaže: “Kadareu se pripisuje uloga velikog Homera zbog njegove grandiozne književne misije za svoju naciju. Zahvaljujući njegovoj genijalnosti rađala su se djela koja su uspjela da uliju nadu i dostojanstvo narodu žrtvi slijepe nacionalističke mržnje pod najnehumanijom diktaturom ...” Nekada i kod nas najprevođeniji i najpoznatiji albanski pisac, kako saznajemo iz ovog teksta, samo za poslednjih pet godina objavio je šest romana, od kojih je jedan trilogija. U onom koji izdvaja za ovu priliku – “Senki” (Hija), Kadare je “igrom pripovjedačkih perspektiva čvrsto artikulirao duševni i psihološki portret albanskog intelektualca tokom komunističke diktature”.

Živeći najduže vreme u Parizu kao (polu)izgnani pisac, Kadare je, koliko znamo, tokom komunističke ere u Albaniji imao različit status, u kojem su se smenjivali periodi odbacivanja i prihvatanja, kritike vladajućeg režima i podilaženja povremenim uprezanjem u kampanje albanskog velikodržavlja i separatizma na Kosovu. Na to ga je, nema sumnje, navodila ambicija da igra i ulogu “oca nacije”. To ga je dovodilo u sukob sa Ređepom Ćosjom, drugim velikim albanskim intelektualcem i piscem sa Kosova koji se takođe bori za istu ulogu. Nedavno su, kako saznajemo, vodili dugu i žestoku polemiku o albanskom identitetu, u kojoj su se opet sukobile i njihove misionarske nacionalne pretenzije. NIN je, da kažemo uzgred, imao želju da na svojim stranicama donese iscrpniji prikaz tog duela ali, nažalost, u Srbiji danas, izgleda, nije moguće naći iole kompetentnog poznavaoca intelektualnih strujanja diljem albanskog inače veoma difuznog kulturnog prostora. To je takođe indikator trajno poremećenih srpsko-albanskih odnosa do čijeg civilizovanog i snošljivog obnavljanja za sada nije stalo ni jednoj ni drugoj strani.

Ali, vratimo se priči koja je povod ovim redovima – prikazu savremene albanske književnosti u eseju čiji je autor Ali Aliu. Od pisaca sa izvankosovskog albanskog prostora on, odmah iza Kadarea, stavlja Fatosa Kongolija koji je u “zadnjem desetljeću zadnjega stoljeća snažno izbio na književnu scenu”. On, štaviše, predstavlja “drugo albansko ’K’”. Prvo je, podrazumeva se, Kadare. Kongoli se predstavio serijom romana koji su prevedeni na desetak evropskih jezika i koji se, prema mišljenju Ali Alijua, “u potpunosti uklapaju u veliki albanski politički pokret u posljednjem desetljeću ovoga stoljeća”. Jer, Kongoli se “u svojim romanima oslobodio albanske akumulirane more, koja je praktično bila nametnuta komunističkom diktaturom. On stvara jednu novu, snažnu i posebnu književnost u kojoj rasvjetljava albansku diktaturu – i univerzalnu diktaturu – preko mnoštva efektnih svjedočenja iz prve ruke (dokumenti, dnevnici, sjećanja...).”

Pre nego što će se pozabaviti albanskom književnošću Kosova, Aliu poimence izdvaja još samo jednog romanopisca – Luana Starovu, rođenog u Podgradecu u Albaniji (1942), koji živi i deluje u Makedoniji i piše na albanskom i makedonskom jeziku. Kaže za njega da uspešno u stopu prati Kadarea i Kongolija i da su mu dela takođe prevedena na desetinu svetskih jezika. Wegovi romani, ciklus poznat pod nazivom “Balkanska saga” (osam romana), počeli su izlaziti na pragu poslednje decenije prošlog veka, a na početku ovoga krenuo je da ih objavljuje pariski Fajar. Kongoli u svojim romanima opisuje sudbinu svoje porodice u Podgradecu i u iseljeništvu: “On sanja snove kojima pokušava da se oslobodi emigrantske sudbine u tragičnom balkanskom vrtlogu, gdje granice ostaju i dalje kao nesavladiva nesreća. Okosnicu pripovijedanja čini historijski period koji se prostire od druge polovine XIX vijeka pa do kraja XX vijeka, historija koja se isprepliće mnoštvom niti na svom putu sa sudbinom, dramama, balkanskim mitovima. On prikazuje jedno drugačije lice ovog prostora, jedan drugi portret Balkana sa svojim antičkim korijenima i prokletom sudbinom.” Posle ovakvog osvrta na Kongolijev opus, Ali skreće pažnju na njegov roman “Vreme koza”, inspirisan, kaže, stvarnim događajima koji su se desili posle Drugog svetskog rata, a odnose se na odluku makedonskih vlasti o “uništenju koza”.

I, posle ovoga, stižemo u tekstu Ali Alijua do književnosti kosovskih Albanaca koja, prema njegovoj tvrdnji, čini skoro polovinu celokupne književne produkcije na albanskom jeziku. Tu do punog izražaja dolaze i one na početku ovog članka pominjane političke konotacije njegovog eseja. One se, između ostalog, izražavaju i kroz konstataciju koja glasi: “Skoro pola vijeka imala je (književnost kosovskih Albanaca – prim. S. D.) da se razvija u uslovima ometanja ne toliko od doktrine socrealizma, koliko od antialbanske srpske politike.” Posle toga Aliu nastavlja: “Na ovom polustoljetnom putu, pomenut ćemo samo jednu značajnu činjenicu: veliki kosovski pisac Anton Pashku je tokom sedamdesetih godina XX stoljeća zabilježio veliki preokret u pravcu prema modernom evropskom romanu (kao i književnosti). U tom pravcu se kreću poznati kosovski albanski pisci kao što su: Zejnullah Rahmani, Mehmet Kraja, Eljrem Basha i drugi.”

Osvrćući se posebno na delo Rahmanija, Aliu podseća na njegove romane “Trg prstena” i “Izgubljeni glasnici” kojima je još pre trideset godina jasno pokazao da je pisac velikih mogućnosti. Zatim dodaje: “Zabrinutost iskazanu u pomenutim romanima i začaranost arbreškom historijom u posljednjim romanima 'Putovanje kroz Arbriju' i 'Roman o Kosovu' čine glavnu tematsku osovinu.” U “Romanu o Kosovu” pripovedanje, kaže, teče u dva smera: “onaj koji se veže za lik Ahmeta Zećirija, kosovskog intelektualca školovanog u Albaniji i tok jednog mitskog pripovijedanja, koji dolazi kao onostrani glas, s onu stranu vremena”.

Mehmet Kraja je drugi član Alijuovog književnog trijumvirata. U periodu od trideset godina napisao je četiri zbirke pripovedaka, dve drame i tri knjige kritika i publicistike. Romanom “I luđaci lete” Kraja, prema oceni Alijua, beleži najveći umetnički uzlet u svojoj književnoj karijeri: “Današnja albanska i kosovska stvarnost – u ključnim domenima kao što su nasilje, agresivnost, moralna degradacija i blaćenje vrijednosti, proždrljivost, licemjerni patriotizam, korupcija i naročito indiferentnost spram zla, ističu se i prikazuju kroz fabulu romana... I luđaci /ili samo oni/ znaju maštati jedan normalan i srećan svijet...” Lutanje (hodanje ukrug) junaka romana, luđaka Kukuma i psa Baloa, za Alijua “predstavlja u albanskoj književnosti donkihotski binom”.

I, najzad, Ekrem Baša, treći na listi izabranika u eseju u “Književnim sveskama”, predstavljen je jedino kroz pominjanje romana “Alpinist”. Alpinist se zove i njegov lik a, prema prikazivaču, Baša u ovom romanu snažnom fabulom, koncentrisanom u jednu tačku, otkriva unutrašnje sukobe ličnosti – nadu, sanjarenja, strah, revolt – “koji su kao nekakvo stalno preteće opterećenje i karakteristika ambijenta i našeg vremena. Čitalac će u svojstvu glavnog lika doseći i neosvojivi vrh nazvan Djevojačka stijena ili možda gradić odakle polazi Alpinista”. Uprošćavajući priču, Aliu sugeriše da enigmu ovog romana čini samoubistvo Alpiniste skokom u ambis sa upravo osvojenog planinskog vrha. Na neizbežno čitalačko pitanje “zašto”, kritičar odgovara: “Dva su podstrekača za takav kraj: lično ubjeđenje, filozofsko potčinjavanje prirodi i duhu apsurda i zaludnosti: ne postoji vrh, nema osvojenih vrhova koji vrijede na ovom svijetu, nema trijumfa koji nas na koncu čini sretnim.”

Poslednja rečenica teksta kojim se u sarajevskim “Književnim sveskama” predstavlja albanska književnost na Kosovu otkriva: “Na horizontu, sigurnim koracima stupaju i profilišu se kao jake spisateljske ličnosti Visar Zhitija, Agron Tufa, Arian Leka...” Horizonti eventualnog prevođenja nekog dela ovde pominjanih autora na srpski jezik još uvek su, sasvim sigurno, u magli.

Albanski Homer Ova veličanstvena uloga (albanskog Homera, prim. S.D.) nije se postigla populizmom, za razliku od većine pisaca koji su uspijevali tako prodrijeti u šire slojeve čitateljstva, Kadare ne upada u zamke klišea i pseudovrijednosti, već stvara jedan novi intelektualni model za albansku elitu unutar i van zemlje. U društvu u kojem je riječ bila neshvatljivo kontrolirana, Kadare je našao način da postane poseban i da bude istovremeno i čitan pisac. Nalazio je jedini opravdani izlaz, što je značilo i potpuno žrtvovanje za pisanu riječ, stvaranje neke dvojnosti sačinjene od realnog života (u kome su pisac i njegovo djelo službena i državna stvar) i virtualni život pisane riječi, koja je jedini prijenosnik istine i jedino priznato sredstvo istine. Ova dvojnost kakva odlikuje jedino veliku dušu i um, našla je svoj izraz u Kadareovoj žestokoj samokritičnosti, u natčovječanskom žrtvovanju pisca koji je stvarao u egzilu, kao izgnanik u svijet riječi, od kojih je stvorio najveća književna djela. Ova djela su spasila ljudske snove, jedine koje grubi režim nije mogao savladati pokušavajući ih proždrijeti u paklu koje je autor prikazivao: “Što sam duže mislio, sve mi je bilo jasnije: bilo je to jedno carstvo smrti, ne u sebi samima, bijahu to san i naši snovi, dakle jedan dio nas koji se nalazio nekako preko, s onu stranu, u vremenu kada smo se mi nalazili sa ove strane” – govorio je Kadare. – Poziv u studio (Ftese ne studio). U svoj romaneskni univerzum će Ismail Kadare projektovati najimpresivniji lavirint albanske izolacije tokom vjekova, a naročito u enverhodžinskom periodu mentalnog i fizičkog obeščašćenja. Kadare iznosi na svjetlo dana razloge izgradnje lavirinta – domovine, kroz više carstva preživjelih kroz stoljeća. Ali Aliu