Cvetkovićeve greške

U NIN-u br. 2869 pokušao sam na osnovu istraživačkog iskustva da ukažem na koje će sve probleme naići istoriografija prilikom proučavanja revolucionarnog terora, koji je primenjivan u Srbiji tokom oslobodilačkog i građanskog rata i nakon rata. Između ostalog izjasnio sam se za kritički pristup obradi tog terora a ne za licitiranje ukupnog broja žrtava i nastajanje mita da su partizani došli odnekud iz Bosne, okupirali Srbiju i pobili građansku elitu i na taj način je unazadili i odveli na stranputicu istorije, kako nam to objašnjava jedna grupa istoričara, koja se sve više bavi politikom, Milan St. Protić, Dušan Bataković, Kosta Nikolić i drugi. Zalagao sam se za raspravu o tom pitanju bez unošenja emocija, isključivosti, licitiranja u političke svrhe i radi sopstvene promocije. Taj problem se ne može posmatrati kao izdvojen fenomen, nego samo u sklopu celokupne istorije Srbije u ratnom periodu. Predložio sam komparativno izučavanje sve tri strane u sukobu kvislinga, četnika i partizana, odnosno rata Srba protiv Srba različite idejno-političke orijentacije.

Zbog redakcijskog skraćivanja teksta ostale su neke nejasnoće a i javio se mlađi kolega Srđan Cvetković da me kritikuje zbog metodološkog pristupa što sam napisao da mlađe generacije istoričara češće licitiraju ukupan broj žrtava revolucionarnog terora u Srbiji, nego što ulaze u suštinu problema na osnovu istraživanja. To nije izrečeno sa lošom namerom, jer zaista ne znam naučne radove o crvenom teroru koje su napisali Kosta Nikolić i Srđan Cvetković. To mi je na određeni način potvrdio u odgovoru Cvetković, da se njegova procena o 30 000 žrtava crvenog terora u Srbiji ne zasniva na osnovu istraživanja, nego na osnovu sećanja majora Ozne Milana Trešnjića, koji je organizovao hapšenje i likvidaciju saradnika okupatora i protivnika NOP-a na Dedinju u Beogradu i da nas dvojica “tu nemamo šta da kažemo”. I te kako imamo da postavimo niz pitanja: da li je starešina jednog kvarta u Beogradu znao šta se tada događa u Srbiji, kada on tu svoju procenu objavljuje i zašto? Ne može se prihvatiti procena jedinog svedoka koji nije igrao značajnu ulogu u kreiranju i sprovođenju terora, kao istorijska činjenica. Usput da napomenem mladom kolegi da metodološki nije korektno upoređivati broj smrtnih presuda u Kraljevini Jugoslaviji, koja je bila pravna država, sa brojem tih presuda u periodu revolucionarnog terora.

Druga metodološka greška koju mi zamera Cvetković je “teza da se o broju likvidiranih može suditi samo na osnovu legalnih sudskih presuda”, što ja nigde do sada nisam napisao, jer sam kao dečak bio svedok vaninstitucionalnog terora neposredno posle oslobođenja i poznavao sam ljude koji su sprovodili a i one koji su trpeli teror. Naprotiv, već duže vreme se zalažem da popišemo sve žrtve revolucionarnog terora po sistemu uzorka, najpre na užim prostorima u unutrašnjosti Srbije, gde se to može lakše postići i to je, kako smo obojica napomenuli, urađeno za bivše okruge Užice i Čačak, od tamošnjih istoričara. Na osnovu tih istraživanja već se mogu izvesti određeni zaključci da je najviše žrtava od revolucionarnog terora bilo na tim prostorima u 1941. godini i posle oslobođenja krajem 1944. i 1945. godine i da se ne radi o hiljadama, kako je ranije pisano, nego o nekoliko stotina žrtava. S druge strane, četnici su najviše zločina počinili 1941. i 1943. godine a ukupan broj žrtava koje su četnici uništili na razne načine, znatno je veći nego od strane NOP-a uključujući i posleratne likvidacije i suđenja do 1953. godine.

Nerado se upuštam u procene ukupnog broja žrtava retorzije u Srbiji ali kada sam prozvan od mlađeg kolege da se odredim i pošto sam se bavio istraživanjem svih žrtava rata, mogu da navedem da je od četnika stradalo oko 10 000 žrtava u unutrašnjosti Srbije van Beograda, a da su žrtve crvenog terora manje i svode se na nekoliko hiljada. Beograd predstavlja u tom pogledu poseban slučaj. U njemu je sve vreme okupacije dominirao policijski teror okupatora i kvislinga, kada je NOP bio skoro zatrven a i četnici su bili progonjeni i uništavani. Bilo je tu i netrpeljivosti sela prema velikom gradu. Čak su i seoski domaćini, koje je Nedić pozvao na konsultacije, bili razočarani načinom života građanske elite koja je sarađivala sa okupatorom, živelo se i zabavljalo kao u mirnodopsko vreme, dok su oni bili izloženi pljački i teroru sa svih strana, da ne pominjemo da su većinu boraca NOB-a činili seljaci. Zbog svega toga i retorzija prvih dana u Beogradu je bila žestoka i revolucionarni teror sprovođen je prilično stihijno, dok nisu uspostavljene sudske institucije. Prema popisu iz 1964. ukupan broj žrtava u Beogradu u toku rata iznosi oko 230 000, pa bi procena Trešnjića o 7 000 žrtava crvenog terora u Beogradu bila prilično visoka, jer u drugim krajevima Beograda nije bilo tako masovnih hapšenja i likvidacija kao na Dedinju, pa sam skloniji da poverujem u procenu Meklejna od 2 000 žrtava, koji je do tog podatka mogao doći obaveštajnim putem. Očigledno da će biti najteže da se prikupe podaci o žrtvama revolucionarnog terora u Beogradu. Mogla bi da potekne inicijativa od Skupštine Beograda da potomci žrtava daju osnovne podatke istorijskom arhivu Beograda i ti podaci posluže kao osnova za početak istraživanja o broju žrtava u Beogradu. Zalaganjem za kritički pristup pitanju retorzije nije mi bila namera da minimiziram broj žrtava crvenog terora, već da se što više približimo stvarnosti onog vremena, odnosno, stručno rečeno – istorijskim činjenicama.

Venceslav Glišić