Estetika zločina

Dok je uglancanih čizama koračao preko mrtvih tela čiju je egzekuciju potpisao ili lično obavio, bivši upravnik koncentracionog logora Jasenovac Dinko Šakić nije ni slutio da će njegovo radno mesto postati “muzej s licencom”. Qudi koji su tamo ubijeni nisu mislili da će njihovi životi, sažeti u imena i prezimena, biti ispisani na video-zidu. Vlada Ante Pavelića i “Nezavisne Države Hrvatske” iz vremena Drugog svetskog rata nije mogla ni da sanja da će njena zlodela dobiti umetničku dimenziju koja ustašku fabriku smrti treba da pretvori u „suvremenu koncepciju u trendu”. Ukratko, ustaški logor koji je ljude zatvarao, mučio i ubijao na temelju rasnih zakona preuzetih iz Hitlerovog “Trećeg rajha”, na najboljem je putu da postane novi nacionalni “brend”. Naravno, tek kada se rasno motivisani zločini iz Drugog svetskog rata relativizuju, retuširaju, proberu i ulepšaju.

Ovde više nije reč o broju ubijenih ljudi, ni o njihovoj nacionalnoj strukturi. Nije sporno ni da su u Jasenovcu sistematski oduzimani životi kako bi Pavelićeva “NDH” po etničkoj čistoti bila što sličnija Hitlerovoj Nemačkoj. Više se ne podmeću ni gadljive interpretacije da su ustaše bile borci za slobodu svoga naroda koji “ni mrava ne bi zgazio”. Politika i istorija ovoga puta su diskretno stavljene ad akta, a na scenu je stupila muza čiste umetnosti, pravi pravcati „larpurlartizam”. Zbog umetnosti je, naime, odlučeno da skulptura kipara Dušana Yamonje više nije podobna za spomen-područje Jasenovac, a odmah joj je prilepljena i ideološka etiketa bivšeg režima. Ničim opterećena umetnost, „l’art pour l’art”, umetnost radi umetnosti, bila je, navodno, i glavni motiv kojim deo domaćih istoričara umetnosti namerava da od jasenovačkog logora napravi muzej holokausta. Ko bi im zamerio kad su za uzor uzeli čuveni Jad Vašem u Izraelu, kojem se poklonio i lider pravaške desnice u Hrvatskoj i osječki gradonačelnik Ante Đapić. A tu su i ti svetski trendovi da svaka žrtva ima svoje ime i prezime, a sve to skupa, prema ovdašnjim aktuelnim procenama, broji više od milion slova, potenciranih posebnom rasvetom, staklenim pločama, modulima i improvizovanim čahurama. I sve zajedno Hrvatsku košta dvadesetak miliona kuna ili otprilike dvesta miliona dinara.

Šta je pogrešno na takvoj slici? – u čudu se pitaju nadležni u nacionalnom Ministarstvu kulture i direktorka spomen-područja Jasenovac Nataša Jovičić. Ako se za trenutak ostave po strani specijalna rasveta, improvizovane čahure, video-zidovi i “demodirane” skulpture Dušana Yamonje, odgovor nužno vodi u muljeviti talog dnevnopolitičkih nacionalnih voda. Pretvaranje spomen-područja Jasenovac u muzej holokausta poručuje da su sledbednici i službenici partije i vlade Ante Pavelića i njegove države progonili i ubijali “samo Židove”. Stradanje Jevreja monstruozan je greh moderne civilizacije i niko ko želi da se smatra delom savremenog sveta ne može da dozvoli ignorisanje te činjenice. Aktuelna vlast u Hrvatskoj je ova traumatično bolna i politički delikatna pitanja nacionalne istorije oportuno prepustila “kunsthistoričarima”. Tako na paralelnom koloseku ispod cene pokušava da uđe u svet koji nacionalne, verske, kulturne, a naročito rasne isključivosti prezire poput gostiju koji na ručak dolaze neopranih ruku. Do morbidne banalnosti pojednostavljeno, preko umetničke slobode i arhitektonske estetike, prodaje se jedna od degutantnijih smicalica za domaću upotrebu i međunarodnu javnost.

Ustaše su krive što su verovale Hitlerovim nacistima i zato pobile Jevreje u Hrvatskoj, ali to sa Srbima koji su u to doba živeli na ovom području, sasvim je druga priča. Wene prve rečenice ispričane su još pre sedam godina kada je na suđenju zloglasnom Dinku Šakiću u Zagrebu isticano da su u Jasenovcu stradali isključivo politički neprijatelji Pavelićeve države i ustaške ideologije. Tako je bila sročena i optužnica protiv dobrodržećeg prosedog gospodina netom pristiglog iz Argentine, koji se od srca smejao svedočenjima bivših logoraša. Dobio je dvadeset godina zatvora, piše memoare, gleda kablovsku televiziju, a redovno ga posećuje i bivša upravnica logora Stara Gradiška, supruga Nada Šakić.

Zdrav razum govori da je licemerna laž da su polupismeni Romi u Hrvatskoj, kao vrhunski obučeni teroristi, organizovano potkopavali Pavelićev režim, kao i da su Srbi progonjeni zato što su bili vrhunski obaveštajci Kominterne ili pripadnici masonskih loža, a ne pravoslavci koji su posle nasilnog prekrštavanja u rimokatoličku veru, odvođeni na stratište. Politički neprijatelji Pavelićevog režima stradali u jasenovačkom logoru bili su isključivo hrvatske nacionalnosti, uz pripadnike islamske veroispovesti koju je lider “Nezavisne Države Hrvatske” proglasio “hrvatskim cvijećem”. Zdrav razum je, međutim, uvek ostajao u senci svake vladajuće ideologije i dnevne politike. Protiv pretvaranja jasenovačkog koncentracionog logora u muzej holokausta jednoglasno ustaje i jevrejska, i srpska, i romska zajednica u Hrvatskoj, kao i savez ovdašnjih antifašističkih boraca i istoričari koji ne mare za moderne “brendove” masovnih zločina. Jedna od takvih je i nesuđena direktorka Saveta memorijalnog centra Jasenovac Zorica Stipetić. Wena kompetentnost ustuknula je pred brižljivo organizovanom kampanjom vladajuće Hrvatske demokratske zajednice, pa je prvi čovek Saveta jasenovačkog spomen-područja postao instant-politikolog lokalnog ogranka vladajućeg HDZ-a Zoran Prpić. “Simbol holokausta su plinske komore, a simbol Jasenovca su kama i slovo U” , podsetila je Zorica Stipetić u jednom od retkih istupa posle debakla u jasenovačkom muzeju. “Ako se to makne ili marginalizira, onda skrivamo i karakter tog logora”, zaključila je zagrebačka istoričarka. S njom se slažu i predstavnici jevrejske, romske i antifašističke organizacije u Hrvatskoj. Ne slažu se samo pobornici “novog talasa” hrvatske arhitekture, istorije umetnosti, političke istorije i dnevne politike. Na samim vratima Evropske unije moderna hrvatska politikologija i politička kultura i umetnost tako ponovo dokazuju da strahuju od prošlosti koju nisu ni nadvladale, ni ubedljivije demantovale. Ostaje činjenica da su u Jasenovcu, kako podseća i predsednik Srpskog nacionalnog vijeća dr Milorad Pupovac, Srbi stradali zato što su Srbi, Jevreji zato što su Jevreji, Romi zato što su Romi, a Hrvati zato što su bili antifašisti ili neistomišljenici Ante Pavelića. Logor je, isključivo s tom namenom, i osnovan 21. avgusta 1941. godine, a prestao je da postoji kada su se 22. aprila 1945. godine iz njega na slobodu probili ljudi koji ništa sem života više nisu mogli da izgube.

Ako se izuzmu umetnička gledišta na ove užasne dane, mladi Hrvati o koncentracionim logorima za ljude drugih rasa, nacija, vera i kultura mogu da nauče najviše iz pesama proustaškog pevača Marka Perkovića Thompsona čije se pesme “Jasenovac i Gradiška Stara, to su kuće Maksovih mesara...” ore na mnogim sportskim stadionima u Hrvatskoj. Estradni stručnjaci i ovde bi mogli da pronađu umetničku i estetsku dimenziju. Stihovi se rimuju, a Srbi se nigde ne pominju. Pogotovo ne kao stanovnici kuća “Maksovih mesara”...