Državni prilog

Na skupu u Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture pre neku godinu čulo se kako nije teško nagovoriti nekog bogataša da sagradi crkvu, ali da pomogne obnovu postojeće crkve, nekog oronulog živopisa ili resturaciju kakve vredne ikone, to je već prava retkost. Jer, to se – ”ne vidi”.

Predstavnici SPS-a su tvrdili da je za vreme njihove vlasti, u poslednjoj deceniji dvadesetog veka, izgrađeno 420 crkava. Nastavilo se sa gradnjom uveliko i posle 2000. godine.

Ali, ostaje činjenica, kako saopštava Ministarstvo vera, da “Srbija ima manje sakralnih zdanja na određen broj stanovnika nego većina zemalja u okruženju i Evropi”. A osim toga, ”znatan broj verskih građevina se nalazi u lošem stanju; neke zahtevaju hitnu sanaciju”.

Zbog toga je Vlada Srbije odlučila da za ove potrebe, za gradnju i obnovu verskih objekata, u okviru Nacionalnog investicionog plana, izdvoji milijardu i 320 miliona dinara (oko 15 miliona evra). Od toga, predviđeno je da se u 2006. godini za crkveno graditeljstvo izdvoji 488 400 000 dinara, a u 2007. godini 831 600 000 dinara.

Ministar vera u Vladi Srbije prof. dr Milan Radulović kaže da je ovo najveća državna investicija u izgradnju i obnovu verskih objekata od 1940. godine. I da ona zbirno iznosi više nego sve što je država uložila u izgradnju crkvenih zdanja u poslednjih pola veka. Ali, da to „ni izdaleka ne zadovoljava sve potrebe crkava i verskih zajednica”.

U ovoj odluci vlade Vojislava Koštunice, kako predočava ministar Radulović, ima i nešto više od materijalne pomoći, a to je „jedan drugačiji politički i kulturološki odnos države prema Crkvi”.

Prevaziđeno je, kaže, mišljenje iz komunističkog perioda da je Crkvi mesto izvan javnog života, tako što će samo da drži bogosluženja, bez učešća u drugim formama javnog života, a da gradnja crkava bude stvar samih verujućih ljudi. Ministarstvo vera sada, i kroz projekat izgradnje verskih objekata, gradi drugačiju strategiju. Strategiju koja je „utemeljena na činjenici da se u modernim demokratskim društvima i versko obrazovanje i klasična hrišćanska kultura tretiraju kao sastavni deo i važan činilac društvene suprastrukture – zajedno i uporedo sa prosvetiteljskim obrazovanjem, građanskom kulturom, modernom naukom i sportom”.

Sada se shvata, kaže ministar, da je za jedno naselje važno da ima sređenu školu, dom zdravlja, sportska igrališta... Ali i da je hram okrečen, i parohijski dom uređen.

“Dobar domaćin ne dozvoljava da mu prokisne ni kokošinjac, ni svinjac, a mi, eto, imamo toliko crkava koje prokišnjavaju. Imamo neokrečenih crkava, crkava sa oronulom fasadom, sa počađenim i crvotočnim ikonostasom, koji odaju utisak kao da su sveci počeli da ih napuštaju”, kaže ministar Radulović.

Projekat izgradnje i obnove verskih objekata koje je Ministarstvo vera predložilo, a vlada prihvatila, prema rečima ministra Radulovića, „uklapa se u opšti ekonomski rezon kojim se rukovodi Nacionalni investicioni plan”.

Tako, u pismu koje je Ministarstvo vera uputilo Ministarstvu finansija i vladinoj komisiji koja je razmatrala predloge koji će ući u Nacionalni investicioni plan, navodi se, najpre, da će realizacija ovog projekta (izgradnje i obnove verskih objekata) doprineti „sređivanju i arhitektonskom oplemenjivanju gradskih jezgara”. Jer u većini manjih mesta, pored gimnazije i sudnice, crkva zauzima centralno mesto.

Kao sledeći cilj navodi se „revitalizacija ruralnih područja u kojima se nalaze značajni manastiri”. A put do toga, prvenstveno, vodi izgradnjom puteva do tih manastira – na čemu radi Ministarstvo za kapitalne investicije – što bi onda trebalo da podstakne „verski turizam”, koji na listi Ministarstva za turizam čini jednu od važnijih stavki.

Realizacija ovog projekta trebalo bi da doprinese i „obogaćivanju metoda socijalne preventive i širenju mreže socijalno-humanitarnih ustanova”. To je pomoć crkvama i verskim zajednicama u njihovom bavljenju socijalno-humanitarnim radom. „U mnogima od tih mesta parohijski dom je glavno središte, tu se ljudi okupljaju, druže i dogovaraju o raznim poslovima. U njima nastupaju horovi, pevači i priređuju razni drugi programi. Ono što su nekada bili domovi kulture, to su sada ti crkveno-narodni domovi, po mnogima od ovih mesta”, smatra ministar Radulović.

Radulović ističe da u Vojvodini ima manastira koji su postradali u Drugom svetskom ratu (za vreme dok je ovo područje bilo pod kontrolom NDH), a da ni danas, posle više od šest decenija, nisu potpuno obnovljeni, a uvršćeni su među značajne istorijske spomenike. Takođe, ima i dosta crkava starijih od 150 i 200 godina koje su toliko oronule da im preti potpuno propadanje ukoliko se ne preduzmu hitne mere zaštite. Pošto je Vojvodina podvodna, mnoge od njih moraju posebnim metodama da se „leče” od vlage. Dosta zvonika je „u ritama” i bez krova... Posebno upečatljiv je prizor crkve u Mramorku kod Kovina, trećeg po veličini hrama u Vojvodini. Katedralni hram, iako je seoska crkva. Predivan hram ogromnih dimenzija, živopisan, svetao... A krov poduprt gredama, da se ne provali!

Na jugu Srbije stanje je još teže. U ovom kraju mnogi pravoslavni hramovi, po samom svom izgledu, svedoci su vekovne turske okupacije: građeni su onako kako je jedino bilo moguće, kako su Turci dozvoljavali, kao jednobrodne građevine, na dve vode; nije smelo da se ide mnogo u visinu, pa su imali više izgled obične kuće nego hrama. Episkop vranjski Pahomije preduzeo je da obnavlja ove hramove, tako što im nadograđuje kube, čime se dobija donekle na visini, ali i izgled pravoslavne crkve.

Ministar Radulović posebno ukazuje na slučaj Vladičinog Hana i Bojnika, za koje kaže da su verovatno jedina dva opštinska sedišta u celom pravoslavnom svetu koja nemaju hram. U Vladičinom Hanu postoji samo jedna grobljanska kapela, dok je u Bojniku tek prošle godine započela gradnja crkve; urađeni su temelji, a onda su zarasli u korov! Čeka se pomoć države.

Inače, mnogi upravo na to računaju: da oni započnu, a da država dovrši gradnju hrama. Tako, u jednom selu u Vojvodini, u opštini Žitište, reše meštani da naprave crkvu. I odluče, kad već prave, da naprave hram veći i od onog u Žitištu. Započnu petokupolnu građevinu, u temelje ugrade podno grejanje, i... tu stanu. Nema više novca. Traže pomoć od države, ali, kako saznajemo, dobiju – odrečan odgovor. Nije izvesno da se i uz pomoć koju bi država mogla da da, hram može završiti!

“Granice Srpske pravoslavne crkve su granice Pećke patrijaršije, a to znači da Ministarstvo vera Srbije podjednako vodi računa o bogosloviji u manastiru Krka i o bogosloviji u Foči, kao i o onoj u Kragujevcu”, ističe ministar Radulović. I predočava da ministarstvo na čijem je čelu pomaže izgradnju srpskih hramova i u Bernu i u Otavi.

U pomenutom dopisu Ministarstva vera se kaže: „U poslednjoj deceniji prošlog stoleća nije se samo gradilo nego i rušilo: na teritoriji pod jurisdikcijom Srpske pravoslavne crkve u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini u periodu od 1990. do 1995. godine porušeno je više pravoslavnih hramova nego u Drugom svetskom ratu.” A zatim i podseća da je u južnoj srpskoj pokrajini od 1999. godine „porušeno na desetine srpskih crkava, manastira, parohijskih domova, manastirskih konaka, verskih škola i drugih zdanja koja su služila duhovnom i kulturnom životu građana KiM”.

Stradale i ugrožene svetinje na Kosovu i Metohiji takođe zahtevaju velike izdatke iz državnog buyeta.

Za pomoć u dovršenju radova na Hramu Svetog Save u Beogradu Vlada Srbije uvela je doplatne poštanske marke od kojih će se u ovoj godini inkasirati oko dvesta miliona dinara (oko dva i po miliona evra), a predviđeno je i da se iz Nacionalnog investicionog plana izdvoji 88 miliona dinara.

Obnova manastira Hilandara je posebna stavka u buyetu Ministarstva kulture.

Pored Srpske pravoslavne crkve, pomoć iz Nacionalnog investicionog plana, kako naglašava ministar vera, srazmerno broju pripadnika određene konfesije, dobiće i sve druge crkve i verske zajednice. Tako, predviđena su sredstva za obnovu sinagoge u Subotici, koja se nalazi na listi ugroženih kulturnih dobara, za protestantsku crkvu u Zrenjaninu, za ugrožene rimokatoličke hramove, kao i za završetak radova na Islamskom kulturnom centru pored Bajrakli yamije u Beogradu.

Vlada nastoji i da crkve i verske zajednice rastereti nekih izdataka koje su ranije imale. Tako, recimo, do 2004. godine 80 odsto buyeta Srpske patrijaršije išlo je za bogoslovije, Bogoslovski fakultet u Beogradu, Muzej Srpske pravoslavne crkve i Patrijaršijsku biblioteku. U međuvremenu, sve bogoslovije su na dražvnom buyetu; đacima u internatima polovinu troškova snosi Ministarstvo vera, a polovinu roditelji; dok 20 odsto siromašnih đaka ima punu dotaciju. Bogoslovski fakultet je vraćen u sastav Univerziteta u Beogradu, pa je na buyetu Ministarstva prosvete. Plate zaposlenih u Muzeju Srpske pravoslavne crkve i Patrijaršijske biblioteke isplaćuju se iz buyeta Ministrstva vera, a delatnost ove dve ustanove, značajne za srpsku kulturu, delimično se finansira i iz buyeta Ministarstva kulture. Ministar Radulović napominje da država na ovaj način pokriva samo manji deo troškova koje je Crkva do sada imala. Rasterećen je samo centralni crkveni buyet, ali ne i buyeti eparhija i parohija.