Deset najboljih

Proza

Spor(n)i povratak priče

Kao nekoliko prethodnih, ni godina koja ostaje za nama neće se, po svemu sudeći, pamtiti po izuzetnim ostvarenjima i posebno značajnim pojavama koje nepovratno menjaju aktuelni lik književnosti. Umesto toga, pomalo lenji početak novoga veka od bezmalo svakog novog čitaoca čini taman na vreme prispelog svedoka lagane tranzicije i postupnih, katkad jedva uočljivih pomeranja u okviru ukupne literarne konstelacije. Posle u svakom pogledu burnih i zagrcnutih devedesetih, ove, takozvane “nulte” godine kao da ponajviše služe za neophodno pribiranje i dolaženje do daha, i to bi za prozu možda čak moglo da se kaže u nešto većoj meri nego za neke druge domaće beletrističke moduse.

Prošlih sezona sve snažnije najavljivan, “ženski talas” i ovoga puta, sada već donekle očekivano, zapljuskuje znatiželjnu publiku, nudeći joj širok dijapazon tema, pristupa i generacijskih senzibiliteta, pri tom ne uvek i obavezno u podrazumevanim i na prvi pogled logičnim kombinacijama (V. Ognjenović, M. Mitrović, S. Domazet, M. Đurđević, I. Đerić, B. Marković). Žene, dakle, više ne samo da dolaze, one su već uveliko tu, samo što nisu baš svi obavešteni o tom ginokratskom “bauku” koji se polako nadvija nad ovdašnjom književnom scenom.

Neobaveštenost je, uostalom, javna boljka koje, čini se, nisu pošteđeni ni sami pisci, i stoga bezmalo decenijama favorizuju roman kao žanr koji ima najbolji prijem kod kritike i šire čitalačke publike. Ali već godinama, a to znači i ovoga puta, iako poprilično nezapaženo od strane tzv. književne javnosti, najintrigantnije prozne knjige, koje ne nude tek “konfekcijski skrojeno” štivo, dolaze pre svega iz oblasti kratke priče i novele (D. Albahari, J. Aćin, M. Đorđević), a zatim i iz graničnog područja između pripovetke i romana (Z. Živković, P. Ugrinov), romana i (pseudo)eseja (S. Basara, R. Beli Marković, R. Kuzmanović) ili pak fikcije i memoarske proze (S. Valjarević, D. Nikolić, Z. Karanović). Pa čak i oni autori koji nominalno ostaju u okvirima romana (M. Prodanović, S. Hayi Tančić, I. Ivanji, V. Matijević, S. Tešin), zapravo najčešće ispisuju na ovaj ili onaj način mozaične naracije, sačinjene od provizornih ili pravih fragmenata privatnih i istorijskih “priča”.

Otuda bi se moglo reći da donekle spori, ali sve izvesniji povratak priče – kao zasebnog žanra, ili kao izvornog, čistog vida naracije – obeležava verovatno najvitalniji deo današnje prozne produkcije u srpskoj književnosti. Neće, doduše, biti malo onih koji će osporavati ovakvo razumevanje, tvrdeći da nikada nije ni bilo drugačije i da se valjana pripovedna proza, bila ona tradicionalnije ili (post)modernije vokacije, i ne može zamisliti mimo priče kao njene aksiomatske pretpostavke. Međutim, istina je po svoj prilici isto tako i obratno, odnosno to da, posle svega, danas više nema dobre pripovesti bez samosvesnog obaziranja i otvorenog ili prikrivenog (auto)poetičkog rekapituliranja koje ne pripada samoj priči i pričanju u strogom značenju reči. Bilo kako bilo, deset izdvojenih i po autorskim prezimenima azbučno poređanih naslova predstavlja, po ličnom izboru i u nužno ograničenom uvidu, reprezentativni presek ovako sagledane prošlogodišnje prozne produkcije na srpskom jeziku.

Tihomir Brajević

Poezija

Obilno i raznoliko

Središte objavljivanja srpske poezije više nije (samo) Beograd. Naprotiv, sudeći prema zbivanjima na tom za kulturu esencijalno važnom, ali tržišno potpuno neatraktivnom području, poslednjih godina najzanimljiviji pesnički naslovi izlaze u Kraljevu, Čačku ili Vršcu taman koliko i u Beogradu ili Novom Sadu. Sa sumrakom nekadašnjih državno nadgledanih i dotiranih izdavača male izdavačke kuće preuzele su punu inicijativu, tako da čast savremene srpske poezije danas pre svih brane “Povelja” iz Kraljeva, a potom i čačanski “Gradac” ili vršački “KOV”. Naravno, ne treba smetnuti sa uma da su u minuloj godini objavljivanju poezije dužnu pažnju posvetili i beogradski Zavod za uybenike, te “Prosveta”, pa kada tome dodamo i uzorno uređivane edicije “Arahna” i “4X” časopisa “Poezija”, izlazi, na sreću, da je u srpskom izdavaštvu poeziji dobro i da se barem tu zna reda.

Sve to u opštem izdavačkom haosu, u kojem svi sve objavljuju, “bez mere” i smisla, klasiku i sekundarne književne sirovine, često na jednom mestu i često u istoj opremi, deluje prilično ohrabrujuće. Svestan mogućnosti stare zablude da nam se ono u šta trenutno gledamo čini važnijim od svega ostalog, ovaj hroničar ipak će ustvrditi, a na osnovu čitanja knjiga koje mu oko i posle Sajma gotovo svakodnevno stižu na sto, da kvalitet savremene srpske poezije danas višestruko nadmašuje interesovanje za nju. Zašto je trećerazredni roman sa nekom konjunkturnom temom privlačniji širim čitalačkim krugovima i, posebno, izdavačima, od najbolje i najinventivnije zbirke pesama, to je teško i, možda, neodgovorivo pitanje sa, čini mi se, dalekosežnim kulturnim implikacijama.

Ipak, poeziji kao takvoj to ni najmanje ne smeta. Nigde toliko raznolikosti, toliko intonativno i oblikovno različitih pogleda na svet kao u savremenom srpskom pesništvu. Sa jedne strane reklo bi se da prevagu odnosi konstruktivno nadograđivanje tradicije, sa druge da je duh eksperimenta i avangarde neposustalo živ, sa treće da tekuća stvarnost nameće potrebu pesnicima da budu aktuelni i angažovani, sa četvrte da se poezija kreće samo u svom izolovanom jezičkom svetu, sa pete... i tako redom, do sto i nazad. Koliko dobrih pesnika i njihovih stihova, toliko i mogućih, estetizovanih, individualnih projekcija, važnih za ljudski život; davno je minulo vreme pesničkih škola ili dominacije jasno formulisanih poetika. Kako god, pretpostavljeni čitalac savremene srpske poezije, a takvih, sudeći prema tiražima knjiga nema previše, srazmerno brzo i lako će, ukoliko ima volje, odnegovanog ukusa, vremena i znanja (što su prilično zahtevni kriterijumi) doći na svoje, i pronaći nešto za sebe. Ukoliko ne nađe, trebalo bi da se zabrine, jer onda slučaj nije do pesama, nego do njega.

Lista koja sledi pre je neka vrsta preseka trenutnih preokupacija dežurnog čitaoca i, sekundarno, pokazatelj njegovih afiniteta, nego ionako bezizgledan pokušaj egzaktnog svođenja prošlogodišnjeg završnog pesničkog računa. Drukčije u sličnim poslovima ne može biti. Ta lista će se, prirodno, u narednim danima menjati onako kako se budu zbivali susreti sa novopristiglim knjigama. Napominjem da sam se ovde bavio samo novim zbirkama, a ne izborima iz dosadašnjeg rada, a njih je bilo nekoliko, i to izuzetnih (Livada, Zivlak, Milanović). Redosled nije ni azbučni niti po kvalitetu, već “kako padne” i kako u ruke dolazi.

Mihajlo Pantić

Film

Debitanti i modeli

Ove godine, u Srbiji je proizvedeno i u redovan bioskopski repertoar uvršteno trinaest dugometražnih igranih filmova, ukoliko tu ubrojimo i jednu južnoslovensku koprodukciju – delo Rajka Grlića, poslednji jugoslovenski, prvi eksjugoslovenski film, koji, s trgovačkim pravom, mogu svojatati nacionalne kinematografije Makedonije, Bosne, Srbije, čak i Slovenije i, dakako, Hrvatske. Pred publikom, najčešće malobrojnom, na bioskopskim platnima, filmovi su se pojavljivali sledećim redosledom: “Krojačeva tajna”, “Žurka”, “Aporia”, “Karaula”, “Uslovna sloboda”, “Sinovci”, “Šejtanov ratnik”, “Sutra ujutru”, “Sedam i po”, “Optimisti”, “Rock’n’Roll uzvraća udarac”, “Stvar srca”, “Guča”.

U odnosu na prethodnu godinu, u kojoj je prikazano devet domaćih dugometražnih igranih filmova, ovogodišnji proizvodni porast od gotovo pedeset posto urodio je i neuporedivo znatnijim kvalitetom. Od ukupno trinaest filmova, pet je značajnih (tri od njih su debitantska). Wihova rang lista izgleda ovako:

“Sutra ujutru” i “Žurka”, dva su, na izvestan način, povezana filma, i bilo bi zanimljivo prikazati ih iste večeri, jedan za drugim, najpre Davićev pa Novkovićev. U Davićevom filmu dočarana je atmosfera pred raspad zajedničke, velike države. U njemu vidimo mlade, duhovite ljude pune života, koji pokušavaju da shvate u šta su ih upleli neodgovorni i glupi potezi neposrednih predaka. Novkovićev film pokazuje gotovo iste te ljude petnaestak godina kasnije, pošto je vrag već odneo šalu. Pred nama su sada samo personifikovane ljušture nekadašnjih želja i nastojanja. Naravno, sinematičke vrednosti ovih filmova ne iscrpljuju se u ovome što je ovde o njima skromno navedeno. Oba filma odlikuje i izvanredna gluma.

“Šejtanov ratnik” je neobično debitantsko ostvarenje: dramaturški i vizuelno kompleksno, zanatski briljantno. Dok u dva prethodno pomenuta filma problemi društva uzrokuju radnju i suštinski obeležavaju karaktere, jer su ovi u njih uronili ili su u njima potonuli, dotle, u Filipovićevom filmu, na vrtlog ovih problema ličnosti bezbedno gledaju sa obale. Prema posledicama iracionalnih postupaka svojih predaka, uspostavile su ironijski odnos, ne prihvatajući ih kao sopstveno nasleđe. Poput autora filma, junaci filma su načinili epistemološki rez u promišljanju tradicije i prihvatili tehniku savremenog sveta kao svoje istinsko nasledstvo. Lekovit diskontinuitet.

“Karaula” je “dobro skrojen” film, sa svim predispozicijama za bioskopski hit. Školski primer ozbiljnog ovladavanja jednom veštinom koja umetničke pretenzije spaja sa probitačnim osećajem za trgovinu.

“Rock’n’Roll uzvraća udarac”, u srpskoj kinematografiji predstavlja redak primer ozbiljno stvaranog zabavnog filma. Bez padova u primitivizam i patetiku, a burlesknog humora, to je proizvod koji pleni svojim perfekcionizmom.

Iz preostalih devet filmova moglo bi se izdvojiti zanimljivih i ambiciozno ostvarenih delića, ali kao celina oni su, manje ili više, pokušaji sa ozbiljnim nedostacima i bez sinematičke vrednosti.

“Krojačeva tajna” Miloša Avramovića i “Aporia” Arisa Movsesijana, ali i “Stvar srca” Mike Aleksića i, donekle, “Sinovci” Siniše Kovačevića, neuspeli su pokušaji autorskog filma. Kod sva četiri, formu doživljavamo kao nešto nametnuto, spoljašnje, a ne kao specifičan izraz osobenog raspoloženja i stvaralačkog uvida. Osim toga, “Sinovci” i “Stvar srca”, svojevrsni su pokušaji etnografskog stila, ali patetični/anahroni i ignorantski prema izraznim sredstvima samog medija pokretne slike. U svojim nastojanjima, bleda, gotovo malaksala “Krojačeva tajna” i, pretenciozna a banalna “Aporia”, deluju naivno.

Paskaljevićev omnibus “Optimisti”, sa nekoliko uspelih sekvenci, film je sa društveno angažovanom, ciničnom tezom, koja je daleko od onoga što se u njima zaista zbiva.

“Guča” Dušana Milića, zapravo je promotivni filmokaz za sabor trubača; ljubavna pričica sa pevanjem, igranjem i pucanjem, za čije je prikazivanje neuporedivo prikladnije mesto od bioskopa video bim u Guči za vreme populističke fešte, među roštiljima i improvizovanim šankovima.

Omnibus Miroslava Momčilovića, “Sedam i po”, manifestacija je rđavog ukusa, a “Uslovnu slobodu” Miroslava Živanovića ne bi trebalo ni pominjati.

Zlatko Paković

Likovna umetnost

Za drugačiji Salon

To što se 47. beogradski oktobarski salon nalazi na čelu ove NIN-ove rang-liste, ne mora da znači da mu se time pridaje najveći značaj. Najveća po obimu (zaposela dvanaest beogradskih izložbenih prostora) i sa najvećim brojem učesnika, uz to internacionalna, ta izložba se, u ovakvoj prilici, ne može prenebregnuti. Ali se, isto tako, ne mogu prećutati pitanja koja se odnose na njenu koncepciju i organizaciju. Niko nema ništa protiv toga da Beograd bude domaćin jednog međunarodnog anala stvaralaštva u domenu vizuelnih umetnosti. Ali, jednako je poželjno da opstane i prezentacija godišnje produkcije iste vrste u domaćoj sredini.

U organizaciji Geteovog instituta u Beogradu, službe za kulturne veze sa inostranstvom iz Štutgarta i beogradskog Umetničkog paviljona “Cvijeta Zuzorić”, priređena je velika prezentacija grafičkog opusa slikara Ota Diksa, jednog od vodećih predstavnika nemačkog ekspresionizma iz vremena Prvog svetskog rata. Susret sa delom ovog velikog umetnika, ispunjenog osećanjem moralne odgovornosti i lične gorčine zbog učešća u tragičnom delu svetske istorije s početka prošlog veka, pokreće zapitanost, zašto se u nas, nakon skorašnje slične istorijske slike, čiji smo svedoci, nije pojavio umetnik poput Ota Diksa.

Originalna po zamisli i realizaciji, izložba pod nazivom “Biblioteka, otvorena knjiga Balkana” priređena je u Domu kulture u Čačku. Wen organizator, multimedijalni umetnik i kulturni aktivista Božidar Plazinić načinio je veliki spektakl od eksponata rađenih na temu knjige kao predmeta, nezavisnog od literarne sadržine.

Filmski reditelj svetskog glasa Vim Venders, u vreme održavanja beogradskog FEST-a, bio je gost našeg Muzeja savremene umetnosti, u čijem salonu je priredio izložbu svojih fotografija pod nazivom “Slike sa površine Zemlje”. Po oceni ovog recenzenta, u nas, ovo Vendersovo delo ima najveću vrednost među viđenim ostvarenjima u mediju fotografije.

Zaslugu Muzeja savremene umetnosti čini retrospektivno predstavljanje jednog od najozbiljnijih i najdoslednijih naših stvaralaca u domenu slikarstva, Bore Iljovskog.

Gaslerija ULUS-a u Knez Mihailovoj, izvesno, nije imala lepšu izložbu od one, Tijane Fišić, možda jedine naše autentične predstavnice slikarske poetske fantastike sa izrazom “zarazne” optimističke vedrine duha.

Suprotnost svetlom svetu Fišićeve predstavlja “tamni vilajet” slikara Vladimira Veličkovića, prikazan u Galeriji Narodnog muzeja u Zrenjaninu. Prepoznatljivi patetični tragizam Veličkovića prožet je na ovoj izložbi autorovim reminiscencijama na čuveno Izenhajmsko raspeće Mateusa Grinevalda (iz 1510. godine), koje se u reinterpretaciji pretvara u metaforu mučne stvarnosti našeg vremena.

“Teritorije” Miloša Šobajića, predstavljene u kalemegdanskoj “Cvijeti”, po svojoj “teškoj” tematizaciji otuđenosti i raspolućenosti savremenog čoveka, srodne su slikarstvu njegovog pariskog kolege Veličkovića, mada sasvim različite po ikonografskoj strukturi slikanog prizora.

Otvaranje stalnog “Medialinog” salona, pri Istorijskom muzeju Srbije, pozitivan je znak zasluženog, mada odocnelog priznanja beogradskoj umetničkoj grupi, nastaloj sredinom prošlog veka, koja je generisala originalnu, ponečem i danas aktuelnu stvaralačku paradigmu “integralne slike”, u znaku sinteze klasičnog, istorijskog estetizma i savremenog, modernog senzibiliteta, koja duhovno prevazilazi granice našeg kulturnog prostora.

Izložbom pod neobičnim nazivom “Postajanje umetnošću”, Muzej savremene umetnosti je prvi put predstavio domaćem kulturnom auditorijumu delo jednog od začetnika i najistrajnijih sledbenika među našim predstavnicima tzv. nove umetničke prakse i umetničkog konceptualizma.

ĐorĐe kadijević