Istorija aleksandrijskog svetionika

Nedavno nagrađen nagradom Radio Beograda Aleksandrijski svetionik pobuđuje znatiželju čitalaca najrazličitijih duhovnih interesovanja. Tako je Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića (S. Karlovci – N. Sad) ponovila izdavački poduhvat od pre pet godina kada je objavila Istoriju nemačke kulture prof. dr Slobodana Grubačića – najznačajniju i najobuhvatniju sintezu političkih, umetničkih, naučnih i filozofskih ideja, pojmova i vrednosti koje je stvorio nemački duh. Aleksandrijski svetionik je velika sinteza, koja sažima građu taloženu dva milenijuma – sinteza o tumačenju književnosti od Aleksandrijske škole do postmoderne. I ova sinteza je plod retke intelektualne kulture i erudicije. Wen autor, šef katedre za germanistiku i dekan Filološkog fakulteta u Beogradu, studije germanistike, filozofije i uporedne književnosti završio je u Berlinu i Štutgartu, gde je i doktorirao 1972. Prof. Grubačić na početku ovog razgovora tumači pojmove “aleksandrijski” i “svetionik”, kao i šta označavaju u knjizi pojmovi “aleksandrijski” i “aleksandrinizam”: – Kao i svaki simbol, Aleksandrija je mnogoznačna. Ona odavno nije samo u Aleksandriji. Izvukla se iz svog kamenog tela: od reči svitak, knjiga, biblioteka, napravila je sebi pouzdaniju besmrtnost, poput svetionika na ostrvu Farosu, čija su metalna ogledala, za koja se pretpostavlja da ih je konstruisao Arhimed, reflektovala i neka od najdragocenijih saznanja, pa i književnoteorijsku misao. Prvo kroz mediteransku kulturu, a zatim kroz celu istoriju civilizacije, taj svetlosni most nadnosio se kao neka geopoetska opsesija. Wegova svetlost leži i na listovima moje knjige. Ali, osvetlivši iz ovog grčkog grada u ptolomejskom Egiptu svu raskoš nauke i umetnosti maloazijske Jonije, Velike Helade, aleksandrijska učenost je u sebi nosila i sopstvenu negaciju – tromost duha, klasicizam, zagledanost u vlastite početke. Kao kad se istoričar izvrgne u Novalisovog “unazad okrenutog proroka”. Pisanje se pretvara u školu, i to je početak “aleksandrinizma”. Šta je tumačenje književnosti, odnosno, šta je književna hermeneutika, kao pojam i metod? – Kao veština, hermeneutika je interpretacija. Wena pravila stavljaju u pogon um, pamćenje, kritički duh u pogledu pojedinosti i celine štiva. Čitati znači ne samo okretati stranice, jednolično ih recitovati kao derviš koji se vrti. Već u svakoj od tri utemeljivačke knjige, Tori, Jevanđelju i Koranu, protivrečnosti ima u izobilju: jednu stvar izgovorenu u tim papirnim hramovima gotovo odmah pobija njena suprotnost. Odavno su, zato, tekst i tumačenje nerazdvojni partneri u subjektivnoj drami saznanja. Odavno ih krote sugestivne tehnike pitanja i odgovora – u ruhu majeutike i katiheze, pilpula i kazuistike. Kao teorija, hermeneutika razmatra uslove razumevanja. Wen savremeni pojam se prvi put javlja kao naslov knjige kod Danhauzera (1654). A njen cilj lepo opisuje Avgust Bek u Enciklopediji i metodologiji filoloških nauka (1886): “To je saznavanje onog što je ljudski duh već proizveo. Dakle, saznavanje saznatog”. Ne moramo pevati kao Homer ni filozofirati kao Platon, ali moramo razumeti njihove spise. Iz Platonovih dijaloga, u kojima kritikuje Homera i Ijona i progoni pesnike iz svoje idealne države, saznajemo da i Platonova kritika počiva na desetinama generacija knjiških zanesenjaka, gramatičara i retora. Za koje vreme, mesto, i za koje ime se vezuju počeci tumačenja književnosti? – Počeci leže pod ogromnim naslagama vremena. Najpre je alegoreza otkrivala pravi smisao teksta. Patristika, potom, uči o višestrukom smislu (Origen, Kasijan, Hijeronim, Avgustin). U tim ranim metodološkim tranzicijama sve liči na “rimski most” koji pominje Polibije – to je leteći ili abordažni most, koji je služio za prelazak sa jedne palube na drugu. Most, dakle, vizija sveobuhvatnog, spasenje: tehnika ovog sna o povezanom znanju vrhunski u srednjovekovnim Ogledalima blaženosti, gde nam – kao u savremenom stripu – svaku scenu objašnjava spoj reči i slike. Od Hijeronima do Denija – koji je, kažu, nakon pogubljenja uzeo svoju glavu i hodao – traje grozničava upornost i u bukvalnom tumačenju. Ali nigde kao kod Origena, koji je osakatio svoje telo da bi protumačio jedno mesto u Pismu o telesnoj želji (Mateja, 19,12). Ovako drastično poistovećenje sa tekstom obnoviće tek samoubistva u doba sentimentalizma. A imalo je da kaže da je Reč isto što i život. I da su krajnosti u vrlini isto što i krajnosti u ljubavi. Od Aleksandrijske škole do danas smenjuju se tumači, brojne teorije interpretacije, mode i metodologije. Znači li ta nepregledna šuma da su “tumačenja” i “književna kritika” stvarno potrebni umetnosti i publici? – Potrebu uvek određuje civilizacijski krug. Magijski tumač iz prvog veka činio se svemogućim. Leteo je u ognjenom plaštu, oči su mu bile kao zvezde, a brada kao zapenušane vode. U humanizmu, Erazmo već očarava ironijom da njegov duh tek dolazi: “jedan bauk kruži Evropom”. Barokni tumač je, opet, oličen u liku pisara, bibliotekara, pogrbljenog klirika, čija se delatnost, merena nalaženjem okolnih puteva, poredi sa – pužem. Ova siva kabinetska eminencija retko se pojavljuje, ali kruniše sve koji s tekstom dolaze u dodir: vladara prosvećuje, pesnika proslavlja, čitaoca preobražava. Kant potom kaže da ni sam kralj ne sme da zapoveda “gramatičarima”, tj. tumačima: “Oni nas ne uče mislima; oni nas uče misliti”. Tako dolazimo do onog Bekovog stava, ključnog za novu hermeneutiku – “saznavanje saznatog”. A kada je o tzv. dnevnoj kritici reč, njena je funkcija još očiglednija. Nedavno je Georg Štajner jasno postavio devizu: pesnici i mislioci pišu pisma, a kritičar je postino – on je poštonoša koji daje sve od sebe da pisma ubaci u prave pretince. Čitalac vidi u tekstu ono što je dobro, kritičar ono što je rđavo. Drugo je pitanje zašto su kritičari ponekad preoštri. Ali u tome ne treba, poput Suzan Zontag, videti “osvetu intelekta umetnosti”. Upravo zato što njihovi sudovi – za razliku od medicinske dijagnoze, naučnog eksperimenta, dogmatskog stava ili sudske presude – nemaju praktičnih posledica, polemika poprima ekscesne crte. Patos polemike kompenzira zanemarljivost posledica. Neće, razume se, sva kritičarska imena ostati zapisna zlatnim slovima. Ali je otklon teorijske hermeneutike prema njima besmislen jer im se sredstva i ciljevi sve više poistovećuju. A ona ih još uvek tretira kao hor bečkih dečaka čiji glasovi kvare kritičarski sluh čim dospeju do prvog stepena zrelosti. Ima li istorija tumačenja svoju renesansu i ima li svoja imena, veličanstvena poput Homera, Šekspira, Getea, Tolstoja? – Registar veličanstvenih je gotovo nesaglediv: Aristotel, Filon Aleksandrijski, Luter, Haman, Niče... Kao što se u arheologiji bočna strana iskopa smatra vremenskom čitankom, tako i heremeneutika pokazuje tri značajna sloja – antiku, reformaciju i period od prosvećenosti do romantizma. Aleksandrijski svetionik ozario je i Lutera – kroz načelo slobode čitanja i tumačenja nakon sudbonosnog raskola zapadne crkve. Počinje “imanentna” interpretacija; standardnim delom smatra se Ključ Istranina Flacijusa iz druge generacije verskih reformatora. Drugi veliki zaokret ukida razlike između “svetovnog” i “svetog” (Turetini, Baumgarten, Ernesti, Zemler). Od prosvetiteljstva do današnjeg doba – u tom dugom periodu tumačenje neprekidno prati stvaranje, ali se događa i obrnuto. Interpretacija postaje kreacija: metoda proizvodi svoj predmet, doktrina stvara svoju umetnost. Ceo program nemačkog romantizma nastao je, kažu, iz nekih nerešenih pitanja klasične filologije. Ima i drugih “podzemnih” veza: počev od 18. veka paralelno postoje “stvarnosna” književnost i stroga filološka nauka, pozitivizam. Kako biste danas odredili šta je umetnička, ili uže književno-umetnička istina? Kakvo saznanje je pesništvo? – Današnje definicije glase: “Smisao bez istine je poezija”. Ili: “Pesništvo je genuini tip govora u logički orijentisanoj neutralnosti”. Krivicu za ovako sumnjiv status snosi aktuelna anahronistička svest. Poezija se, međutim, javila u epohama koje nisu znale za današnje logičke i ontološke kriterijume istine. Možemo je razumeti tek u osvrtu na njeno poreklo – genetički, a ne semiotički, komunikacijski ili funkcionalno. Pri tom je i ova nauka sama, kao nijedna druga, udaljena od praktičnog života, njegove “istine”. Jer ona se bavi artefaktima koji odražavaju život kao estetski privid. Komentar fikcije je psihološki, fikcija na kvadrat. Stara anegdota govori o istoričaru umetnosti koji, na samrtnoj postelji, poslednjom snagom kaže svešteniku koji mu pruža krst: “To je renesansni primerak, pozni šesnaesti vek”. U tom “zaboravu stvarnosti” ne treba zaboraviti značaj književno-umetničkih činjenica: da nas svako čitanje primorava da odredimo stav prema osnovnim egzistencijalnim pitanjima; da ona posednu čitaoca čim počne da traga za smislom života; da je to traganje skopčano i s iskušenjima kojima nije svako dorastao kao i sa turobnim slutnjama i saznajnim udarima koje ne može svako da podnese. Stoga, najveći doprinos svom unutrašnjem balansu nalazi tumač upravo u tome što neprekidno oscilira između imaginarnog i realnog sveta, između estetske empatije i racionalne distance. Postoji li neka sistematizacija književno-umetničkog stvaralaštva sa kojom bi se saglasila većina današnjih teoretičara. Još uvek se u školskim teorijama književnosti stvaralaštvo deli na: liriku, epiku i dramatiku, a tri roda se opet dele na vrste? – To su magijski pojmovi. Služe, rekli bi cinici, da se onima koji nisu prošli inicijaciju, uskrati učešće u ritualu tumačenja. Pravi razlozi ovih podela su praktični. Aleksandrijska biblioteka je uvela podele na vrste i tako spojila vremenski razdvojene svitke: svi anakreontičari slede Anakreonta. Celokupna evropska književnost je, zapravo, poezija drugog reda, neposredno izašla iz sećanja na njen iskon zaveštan u Aleksandriji. Tek će osamnaesti vek nastojati da bude originalan, pa i novovekovna poetološka utemeljenja rodova (Hegel, Fišer, Šerer) ubrzano gube svoju aktuelnost. Skolastika je ta koja je učvrstila naviku grupisanja po klasama, naviku da fenomene vidimo izdvojeno, izvan opšte povezanosti, i zbog toga – ne u njihovom kretanju, već i nepokretnom stanju, ne kao promenljive, već kao neizmenljive, ne žive, već mrtve. Iako se najbolja dela, po pravilu, nalaze na granici između rodova, sistematizacija je i dalje nužna. Pojam književnog se, međutim, izmenio, pa je danas primerenije govoriti o “vrstama teksta”. Zašto ste poslednja dva veka nazvali zlatnim dobom metodologije? – Sve je, naravno, davno kanonizovano. Šeme sledi i poezija. Jakob Burkrhart je sjajno zapazio da u njoj i dalje živi kult iz kojeg je nastala: “sve pesništvo je prošlo kroz hram”. Odatle je, kako Platon uči, preuzelo formu, građu, strahopoštovanje. Ali ne i verovanje. Jer danas je, dozvolićete, naivno tvrditi da su kultni oblici prikazivanja neophodni kako bi se zainteresovali bogovi za ljudske stvari. I kako bi ljudi, povratno, uzeli učešća u božanskom znanju. Tvrdim da se u poslednja dva veka metodologija sasvim razbokorila – pravi poduhvat tekstualnog premeravanja, svakako, ali i ideološkog, filosofskog. Ostaje da se još podrobnije napiše njegova novija istorija.