Paklena mašina

Kao što kazuje napis na koricama, ovaj roman osvojio je prošle godine u susednoj Hrvatskoj uglednu nagradu “Đalski” (pandan ovdašnjoj nagradi “Meša Selimović”), ali i gotovo nepodeljene simpatije publike i kritike. Reč je o tek drugom romansijerskom ostvarenju Igora Štiksa (1977), rođenog Sarajlije koji danas živi i piše na relaciji između Francuske i Amerike, gradeći tako internacionalnu karijeru, poput Aleksandra Hemona i još nekih mlađih bosanskih i eks-ju pisaca. Najkraće kazano, Elijahova stolica je u određenoj meri atipična priča o opsadi Sarajeva, roman koji u jednom širem književnom kontekstu problematizuje viđenje ove ljudske tragedije iz bliske prošlosti. Istina, dve sukobljene strane i njihove uloge prikazane su pri tome na predvidljiv i očekivan način. Tačnije bi bilo reći da one u ovoj napetoj povesti o samom početku bosanskog rata postoje kao sižejno raspoznatljive “kulise” privatnih zapleta i razračunavanja, budući da se pojavljuju uglavnom u vidu opšte situacione “pozadine” i činjenično podrazumevanog događajno-istorijskog ambijenta. Nešto slično važi i za samu sliku okruženog grada, poduprtu literarnim prisećanjima i citatima kultnih stihova Konstantina Kavafija, Lorensa Darela i Zbignjeva Herberta. Pravo polje razmaha autorske imaginacije predstavlja zapravo personalna raspodela, napravljena tako da kao glavni junaci iskrsavaju ljudi poljuljanih i polutanskih identiteta, svojevrsni autsajderi u traumatičnim ratnim prilikama. Pored likova domaćih aktera (Ivor, Simon, Jakob Šnajder, Alma Filipović), bez izuzetka postavljenih na rub aktuelnog sukoba i njegove nacionalno, politički, ideološki, verski “čistunske” logike, ovo se u prvom redu odnosi na figuru Riharda Rihtera, uglednog austrijskog pisca koji neočekivanim sticajem okolnosti biva doveden u Sarajevo da, tačno pola stoleća nakon nastanka kobne tajne ratnih i ljubavnih sudbina njegovih roditelja, pronađe odgovor na nedoumicu o svom biološkom poreklu, ali i ukupnom intelektualnom i psihološkom identitetu. Iskoristivši kao povod jednu pozorišnu inscenaciju, autor u ovoj tački uspostavlja simboličku vezu između Rihtera i Valtera Fabera, glavnog junaka poznatog romana Maksa Friša Homo Faber (1957). Poput Fabera, i Štiksov problematični junak nezaustavljivo srlja u sopstvenu propast, oličenu u (ne)hoti(mi)čnom rodoskvrnuću kao krunskom dokazu egzistencijalne protivrečnosti koja se ne odnosi tek na njega. Najvažnija razlika tiče se, međutim, progresivnog širenja i pesimističke aktuelizacije Frišove zamisli o neumitnoj samorazornosti tehničke inteligencije Zapada, parabolično rastumačene u skladu sa civilizacijski kritičkim shvatanjem da “evropski homo faber stvara danas svoju sudbinu u Sarajevu, jer ono što ovdje vidi samo je ogledalo u kojem mu se prikazuje vlastita budućnost”. Frišovska refleksivnost potisnuta je ovde, pri tome, u drugi plan opsesivnim i u izvesnom smislu manično ubrzanom delanjem likova u sarajevskom ratnom karakazanu. Rezultat tako uređene naracije je “paklena mašina” pripovednog zapleta, koji uz to proizlazi i iz pomenutog kritičkog shvatanja ili obelodanjene teze romana, i koji junake na zanatski besprekoran način vodi prema tragičnom završetku što neumoljivo pribira i razvezuje sve njegove čvorove. Stoga se može reći da je, vispreno upotrebljavajući elemente romana detekcije i porodičnog trilera, autor Elijahove stolice sačinio jednu žanrovski varljivu ili polivalentnu knjigu koja se prati s precizno vođenim čitalačkim uzbuđenjem i iščekivanjem, što će reći da je zabavna u širokom književnom značenju reči, ali u isti mah i narativno uprizoruje ozbiljnu i u izvesnom smislu pretencioznu ideju o bosanskom sukobu kao naličju i posledici evropske kulturne i političke hipokrizije koja doprinosi nestanku multikulturnih zajednica iako se deklarativno zalaže za njihovo očuvanje. Podležući dvosmisleno-ironijskom zapažanju glavnog junaka o sveopštoj uhvaćenosti u jednu istu priču koja proždire svoje likove, ovakvo ambivalentno, a ipak čitalački nesumnjivo podsticajno ustrojstvo romana, s druge strane, svedoči o svojevrsnom prizivanju modernističke sklonosti prema velikim, univerzalno značajnim naracijama. Prećutno se odričući poetičke inovativnosti zarad tematske aktuelnosti, pa čak i moralističkog učinka, Igor Štiks je onome koga se to tiče, kako se to kaže, na taj način ponudio vešto upakovan, ne samo pripovedno zavodljiv roman o razračunavanju s avetima prošlosti u senci podivljale istorijske stvarnosti.