Kratka istorija represije

Od samog oslobođenja od Turaka i stvaranja korena moderne srpske državnosti pa do kraja HH veka društveni život u Srbiji je bio obeležen žestokim političkim obračunima. Nacionalna sloboda i lične ambicije vladara po pravilu uvek su stavljane ispred građanskih i političkih sloboda pojedinaca. Još od ustaničkih dana policija i sila u rukama vladara korišćeni su za obračun sa političkim protivnicima i održanje lične vlasti. Pri tom se politički neistomišljenik vrlo lako kvalifikovao kao državni neprijatelj i izdajnik koga treba odstraniti, čak i fizički, iz društvenog života. Radovi ovakve političke (ne)kulture primetni su bili doskora a u tragovima i dan-danas! Najpre su predmet političkog progona bili oponenti srpskim vođama Karađorđu i Milošu (u kojim je stradao i sam Karađorđe), da bi se zatim kroz ceo vek nastavila oštra dinastička utakmica u kojoj se nisu birala sredstva. Pomenimo samo Karađorđev progon oponenata Petra Dobrnjca i Milenka Stojkovića kao činjenicu da nije bio milostiv ni prema najbližoj rodbini (ocu i bratu) kada je bio ugrožen njegov autoritet. Miloš je takođe nemilosrdno gonio svoje neposlušnike Pavla Cukića, Petra Molera, Simu Markovića, potom i Miloja Petrovića Đaka pa i samog Vuka Karadžića koji ga je propisno ocrnio u svojoj tajnoj istoriji njegove vladavine. Malo koji je vladar na prestolu u ne tako kratkoj dinastičkoj istoriji Srbije sačuvao živu glavu i umro prirodnom smrću. Pomenimo samo ubistva Karađorđa 1817, kneza Mihaila 1867, i kralja Aleksandra Obrenovića i kraljice Drage 1903, pokušaje atentata na kralja Milana (1882. i 1899. ako ne računamo incident sa klozetskim daskama u okolini Smedereva 1873) i, konačno, ubistvo kralja Aleksandra Karađorđevića 1934, kao najpoznatije manifestacije ovog terora. Na međudinastičku borbu nalegli su zatim osnivanjem partija i surovi međupartijski ratovi. Obračun sa radikalskim kolovođama u Timočkoj buni 1883. (koja je ujedno i dobar primer represije odozdo - neemancipovanog društva prema modernizatorskoj ulozi države) dobro je poznat, kao i još drastičniji progon naprednjaka, tzv. dani narodnog odisaja kako je eufemistički kasnije nazvan ovaj teror, nakon dolaska na vlast radikala 1887, u kojima je stradalo na desetine naprednjaka dok su mnogi na najneobičniji i zverski način mučeni (naticanje na kolac, pečenje na ražnju....) a zabeleženi su i mnogi napadi na imovinu političkih neistomišljenika: razbijanje radnji, sečenje vinograda, otimanje letine i drugo. Dvadeseti vek otpočeo je ubistvom kralja i kraljice, a zatim dalje obogatio istoriju političkog nasilja na ovim prostorima raznolikim i nadasve obimnim materijalom. Militarizam i česti ratovi za nacionalno oslobođenje (u periodu 1877-1914. bilo ih je čak pet), ali i teške socijalno-ekonomske prilike, ekstremno siromaštvo, masovna nepismenost, nisu bili plodno tle za razvoj demokratije i ljudskih prava i drastično su usporavali društvenu emancipaciju i srozavali nivo političke kulture (koja je, bogami, blagodareći različitim socijalno-istorijskim faktorima i do dana današnjeg ostala nevelika!). Politička borba se preselila sa međupartijskog nivoa (mada ne i sasvim stišana ako se uzmu u obzir žestoki verbalni okršaji radikala i samostalaca) na teren sukoba vojnih i civilnih vlasti, ali i nastojanja monarha da obuzda vojni faktor (Crna ruka) i službe bezbednosti (završen tek Solunskim procesom 1917), što je bilo naročito teško s obzirom na ulogu kakvu je imala vojska prilikom ustoličenja dinastije Karađorđević, kao i popularnost koju je stekla u ratovima za nacionalno oslobođenje. Stvaranjem Jugoslavije 1918, preko kolena, politički obračuni samo su dobili na intenzitetu i složenosti, naročito sa snažnim srpsko-hrvatskim antagonizmom ali i pojavom revolucionarnog komunističkog pokreta. Atentat na ministra policije Milorada Draškovića i pokušaj atentata na kralja Aleksandra isprovocirali su zabranu rada KPJ i progon komunista. Verbalni rat na liniji Srbi - Hrvati koji je pretvoren u krvavu skupštinsku tragediju bio je uvertira za uspostavljanje ličnog režima kralja Aleksandra, zabranu rada političkih partija, internaciju građanskih političara i pojačan progon ekstremnih elemenata, ustaša, vmrovaca i komunista. Vrhunac međuratnih političkih obračuna bio je atentat na samog kralja Aleksandra 1934. godine, koji se uklapa u opšti trend uzavrelih političkih strasti u međuratnoj Evropi (Hantington ga u studiji o demokratiji naziva povratnim talasom diktatura i nemira posle relativne liberalizacije krajem HIH veka). [1] Osim kneza Mihaila (1867) i kralja Aleksandra Obrenovića i kraljice (1903) u Srbiji, u istočnoj Evropi su pali od ruke atentatora levih ili desnih ekstremista: Petko Petkov - premijer Bugarske (1907), Franc Ferdinand - prestolonaslednik Austrougarske (1914), Ištvan Tisa - lider mađarskih liberala (1918), dok su ruski car Aleksandar III (1895) i premijer Stolipin (1911) bili žrtve fanatičnih narodovoljaca. Dvadesetih godina nastavlja se: tri pokušaja atentata na Lenjina (1918-1923), Milorad Drašković - ministar policije Kraljevine SHS (1921), V. Ratenau - nemački ministar inostranih poslova (1921), G. Narutovic - predsednik Poljske (1922), Alojz Rasin - ministar finansija (1923), A. Stambolijski - bugarski premijer (1923), S. Radić - lider HSS (1928), a potom i tridesetih kralj Aleksandar, Jon Duka i Z. Kodreanu - rumunski političari (1933. i 1938). [2] Talas diktatura kao posledica Prvog svetskog rata, ekonomsko-socijalne nestabilnosti zapljusnuo je mnoge mlade demokratije u Evropi: Italiju 1922, Portugal 1926, Nemačku 1933, Grčku 1936, takođe i Bugarsku, Poljsku, Litvaniju, Letoniju, Estoniju ... [3] Relativna liberalizacija režima do početka Drugog svetskog rata međutim nije bila lišena brutalnih policijskih obračuna sa demonstrantima, u kojima je neretko bilo i ljudskih žrtava kao i militarizacije političkih partija i pokreta kroz stvaranje ličnih partijskih vojski i batinaša koji su se brutalno razračunavali sa neistomišljenicima (ORJUNA, ZBOR, HANAO, borbaši...). Drugi svetski rat je u potpunosti otvorio Pandorinu kutiju nasilja, pre svega ustaškog režim u NDH koji je stvorio čitavu industriju smrti koja je neumorno radila - kao i nacistički okupacioni režim sa sistemom logora i politikom sto za jednoga - koja ipak nije predstavljala prepreku komunističkom pokretu da nastavi svoje akcije bez obzira na žrtve, privlačeći tom beskompromisnom borbom masovno na svoju stranu radikalizovane elemente iz ratom ugroženih područja, pre svega Srba sa teritorije NDH. Paralelno sa antifašističkim ratom (kroz dva antifašistička pokreta sa različitom ideologijom i taktikom i odnosom prema nasleđu) u Srbiji je buktao građanski rat raznorodnih ideoloških pokreta, nedićevaca, ljotićevaca a najviše pripadnika JVO i partizanskog pokreta koji je odneo više žrtava nego sve nemačke odmazde. Demokratija višeg tipa Ipak, komunistički revolucionarni teror koji je usledio neposredno po oslobođenju Srbije i Jugoslavije, prema intenzitetu ali i oblicima i metodama političke represije prevazilazi sve dotad viđeno ako izuzmemo zločine nacista i ustaša. Po sistematičnosti, masovnosti, oblicima i trajanju političkog nasilja period 1944-1951, sa dva vrha represivnog talasa - prvi, kroz divlja čišćenja i likvidacije bez suda kao i presude vojnih sudova 1944-1945, kao i potonji pojačan progon ibeovaca i građanskih neprijatelja 1949-1950. godine - u uslovima međunarodne izolacije predstavljaju tamne mrlje u ionako mračnoj istoriji političkog nasilja u Srbiji. Tajna policija postaje svemoćna kao mač revolucije, potpuno u rukama partije, tužilac i sudija hiljadama narodnih neprijatelja (omiljene floskule kojima su se etiketirali ljudi za odstrel). Kao ilustraciju u prilog ovoj tezi navešćemo samo nekoliko primera. Najpre, sasvim paradoksalan podatak da je kroz KPD Zabela prošlo u prvih pet godina, između 1945-1951, oko 42.000 zatvorenika, isto koliko i u narednih pola veka u manje-više istom društveno-političkom sistemu. Pre rata u njoj je boravilo oko 500 robijaša godišnje i to uglavnom nepolitičkih delinkvenata, u poratnom periodu bilo ih je prosečno oko šest-sedam hiljada, dok je taj broj opao kasnije na 1.000 i ispod, a u vreme Miloševićeve vlasti (iako je tada kriminal cvetao) ulazilo ih je svega oko 500 godišnje. Isto tako, u Zabeli, prema ispovestima disidenata kao što su Dragi Stojadinović, Pekić, Dragoljub Jovanović i drugi, u prostorijama gde je u Kraljevini Jugoslaviji bilo 10-15 zatvorenika sa statusom privilegovanih (kustodia honesta) sada je bilo i do 250 osuđenika. Stojadinović opisuje da su u drugoj zgradi u Mitrovici 1949. imali čak sobnog starešinu koji je na podu kredom crtao na golom betonu pravougaonik 2m h 40 cm, što je bio životni prostor osuđenika određen za spavanje. Neki koji su iskusili kako predratne tako i poratne zatvore, kao Dragoljub Jovanović, i sami su imali priliku da se uvere u to, pa tako na primedbu Dragoljuba Jovanovića, posle osude 1947, jednom zatvorskom starešini kojeg je sticajem okolnosti poznavao sa robije u staroj Jugoslaviji, kako su uslovi robijanja tada bili neuporedivo bolji, ovaj je smireno odgovorio: „Zato je i propala!" Isto tako, činjenica je da je, prema najnovijim istraživanjima, najmanje 60.000 građana Srbije likvidirano uglavnom bez suđenja tokom 1944-1945, čak i više ako računamo streljanja ratnih zarobljenika na Zelengori i u Sloveniji 1945, kao i nekoliko hiljada kroz sudske procese. Po selima zaječarskog, smederevskog i čačanskog okruga taj broj se kraće između pet i 20, u nekim dostiže i 40, po varošicama i do stotinu, u većim gradovima više stotina, a u Beogradu, Nišu i više hiljada. Na ovo treba dodati pritisak na porodice političkih i klasnih neprijatelja, onemogućavanje školovanja ili upisa na željeni fakultet, anatemisanost i odbačenost od sredine... Tu je i konfiskacija celokupne imovine, gde su često članovi ostajali i bez najličnijih stvari, izbačeni na ulicu ne mogavši često da ponesu čak ni porodične fotografije. Pritisak se nije završavao samo u zatvoru, već su politički osuđenici koji nisu revidirali obično bili proganjani i po izlasku iz zatvora, vrbovani da rade za Udbu, teško nalazili posao i ostvarivali socijalne prinadležnosti, a da i ne govorimo o pristupu javnim funkcijama i osetljivim mestima gde se naročito vodilo računa o partijskim kadrovima. Broj smrtnih kazni za period 1944 – 1951. uzet je samo na osnovu izveštaja u “Politici”; sigurno je višestruko veći (prema procenama I. Jankovića, objavljivano je samo 20 odsto presuda. BLOK: SLUČAJ PETAR ZEC: (Dr Petar Zec, sekretar Crvenog krsta Srbije 1941-1944) Do Drugog svetskog rata živeo je u Gospiću. Bio je senator i zamenik bana dr Ive Perovića u Kraljevskom namesničkom veću. U Gospiću je bio izuzetno cenjena ličnost - direktor opšte bolnice »Marton«. Kao Srbinu ustaše su mu zapretile klanjem, pa je njihov nož izbegao u poslednjem trenutku uspevši da dođe u Beograd, gde je radio u toku rata kao sekretar Crvenog krsta Srbije. Bio je popularan u Srbiji, a posebno u Beogradu, zbog zapaženih humanitarnih aktivnosti na zbrinjavanju izbeglica iz NDH koje su ovde našle utočište. Preki Vojni sud ga je osudio na smrt sa kvalifikacijom: »kolaboracija sa Nemcima« i »rad u srpskom Crvenom krstu« u vreme kada je u Srbiji na vlasti bio Milan Nedić. Prema nekim izvorima, streljan je odmah, bez suda, u svom stanu. Pored njegovog imena na listi »105 streljanih« stoji još i: »isticao se zalaganjem za ostvarivanje planova Nedića i Nemaca«. Izvršena je konfiskacija imovine a njegova udovica je izbačena iz stana u Frankopanovoj 32. Istorija političke represije u Srbiji posle Drugog svetskog rata prolazila je kroz nekoliko faza i bila određena nizom socijalnih i istorijskih faktora. U prvoj, intenzivnoj, KPJ je najpre na divlji, zatim na institucionalni način eliminisala svoje političke i klasne neprijatelje ubrzano menjajući društveno-politički sistem različitim načinima podržavljenja privatnog kapitala, kao i nametanjem novog duhovnog i kulturnog obrasca (socrealizma) potpunom redukcijom umetničkih i naučnih sloboda. Najpre je represija sprovođena kroz optužbe za kolaboraciju a zatim su čest osnov bile osude za špijunažu i izdaju u korist jedne ili druge supersile ili, pak, kritika i protivljenje privrednim reformama (kolektivizacija, otkup, samoupravljanje...). Prvo je eliminisana opozicija van fronta do 1946, zatim «saputnici revolucije« (Staljinov izraz - nap. aut.), u frontu (D. Jovanović, T. Jančiković, LJ. Sirc, F. Frol i drugi), da bi na kraju posle raskola 1948. u komunističkom taboru na meti bili simpatizeri Staljina (S. Žujović, A. Jovanović, V. Dapčević, A. Hebrang...), a zatim i unutarpartijski liberalni oponenti (M. Đilas, D. Ćosić, Nikezić, Perović i drugi) postajući žrtve iste političke (ne)kulture koju su posle rata najpre čak i mnogo žešće osetili građanski «narodni neprijatelji». Neprijatelja treba samo «klepiti po ušima» Međutim, posle sukoba sa Staljinom koji je na kratak rok doneo intenziviranje državno-partijske represije kao način dokazivanja pravovernosti boljševizmu (kampanje kolektivizacija, nacionalizacija, prinudni otkup...), na duži rok od početka pedesetih dolazi do relativne liberalizacije. Sada režim teži da se pred svetskom javnošću dokaže kao demokratski, deluje se više preventivno, ideološki i kroz povremene javne sudske procese radi zastrašivanja (neprijatelja treba samo klepiti po ušima - Titov izraz). Političko nasilje postaje sofisticiranije, racionalnije, instrument unutrašnje politike (održanja monopola vlasti) i spoljne politike (očuvanje imidža zemlje liberalnog komunizma) kao i rezultat složenog spleta društvenih okolnosti. Pozicioniranje Jugoslavije između Istoka i Zapada, formulisanje nove ideologije i trećeg puta u socijalizam, zahtevalo je bar u javnom životu otklon od staljinističkih metoda obračuna sa političkim protivnicima. Brutalni enkavedeovski metodi, likvidacije bez suđenja i masovni progoni i hapšenja početkom pedesetih lagano prestaju, smanjuje se pritisak na porodice narodnih neprijatelja. Uslovi, kako u Mitrovici tako i drugim zatvorima, znatno se popravljaju, početkom pedesetih zatvorenici dobijaju krevete, posete, štampu, grejanje... Vlast se svesno trudi da se pred svetskom javnošću predstavi kao komunistička zemlja sa ljudskim licem. Ipak, to nije značilo suštinsku demokratizaciju režima već samo liberalnu fasadu budući da su se partija i sam Tito vraćali već oprobanim metodama čvrste ruke uvek kada bi osetili da bi mogli biti ugroženi ili poljuljani temelji partijskog monopola na vlast. Budući da je partija bila ustrojena piramidalno i u suštini nedemokratski (i pored proklamovanja samoupravljanja demokratije), sa Titom kao nepogrešivim vođom sa ogromnom podrškom u članstvu i narodu, tehnika političkih obračuna bila je ta da se najpre u najužim partijskim telima, često u krugu samog Tita, odluči o tome ko će, na koji način i do koje mere biti predmet progona. Pri tom su tajna policija i sudovi bili samo produžena ruka za izvršavanje naloga najužeg partijskog vrha, tj. najčešće Tita i njegove dvorske kamarile (bar kad su u pitanju krupne stvari). To je bio slučaj u vreme Brionskog plenuma 1966, studentskih demonstracija 1968, hrvatskog proleća 70-ih, obračuna sa srpskim liberalima 1972. ili pak u slučaju spoljnopolitičkih pritisaka, kao što je pogoršanje odnosa zbog nepotpisivanja deklaracije komunističkih partija 1958, zategnutost oko suđenja Đilasu sa Velikom Britanijom i slično. Osim ličnim interesima partijskog vrha i interesima održanja partijskog monopola na vlast, represija u samoupravnoj Jugoslaviji je bila predodređena i sa nekoliko simetrija s obzirom na njenu unutarnju etničku, versku i administrativnu heterogenost kao i specifičan spoljnopolitički položaj između dva ideološko-politički suprotstavljena bloka, sa kojima je morala računati. Prvo i najvažnije, ideološko-politička - globalna ravnoteža: moralo se voditi računa o interesu velikih sila, u prvom slučaju pogoršanje odnosa sa jednom ili obe velike sile pratilo je udaranje čas po levoj čas po desnoj opoziciji (npr. 1958. zaoštravanje odnosa sa Moskvom prati ponovni progon Dapčevića i drugih ibeovaca, kao u sudski proces predratnim socijalistima, grupi Krekić – Pavlović, iste godine kad i zatezanje odnosa sa Zapadom). U drugom slučaju, približavanje jednoj od supersila pratila je po pravilu amnestija, pre svega za nekog od njoj ideološki bliskih političkih zatvorenika (kao što je velika amnestija za ibeovce 1956. i izmirenje sa SSSR-om, ali kasnije amnestije 1960-ih za Đilasa i druge i 1977. za Mihajlova desile su se «slučajno» pred Titov put u SAD, odnosno konferenciju KEBS-a u Beogradu). Bilo je i obratnih uticaja, logika hladnog rata i interesi velikih sila za stabilnu Jugoslaviju i mir na Balkanu često su išli naruku čvrstoj ruci i po cenu slamanja demokratskih i nacionalnih pokreta, npr. progon liberala-komunista i građanskih disidenata sedamdesetih (no tu Tito i Jugoslavija nisu izuzetak!). Ovo pojačavanje represije posle slamanje srpskih liberala i „hrvatskog proleća“ sedamdesetih, koje je naišlo na nepodeljenu podršku kako Brežnjeva tako i Niksona (politika detanta!), nije čak izazvalo ni veće odjeke u evropskoj intelektualnoj javnosti (npr. slučaj Mihajla Mihajlova, osuda Đure Đurovića, kidnapovanje Vlade Dapčevića i drugih...). Recimo, general Grigorijenko postao je disident u vreme Brežnjeva i američka štampa mu je svakodnevno posvećivala ogromnu pažnju dok se u to vreme o jugoslovenskim disidentima vrlo retko pisalo. Zanimljivo da je čak zbog političkih razloga (budući da je bio jugoslovenski disident) krajem sedamdesetih bila oborena kandidatura Mihajla Mihajlova za profesorsko mesto na Univerzitetu Kolumbija. Čak je i program Slobodne Evrope (kad je počeo da se emituje) emitovan za sve istočnoevropske zemlje osim za SFRJ, zbog Tita, čak nije ni za Albaniju zbog Kosova, odnosno Tita, Tek '94. Radio Slobodna Evropa počeo je da emituje program za Jugoslaviju. Ipak, najveći paradoks je da se na Zapadu polovinom sedamdesetih razmišljalo o kandidaturi Tita i Mihajlova za Nobelovu nagradu za mir u vreme kada je Mihajlov čamio u Titovom zatvoru, osuđen na sedam godina zbog pisanja slobodoumnih knjiga. Tako su demokratski procesi u Jugoslaviji svesno žrtvovani pred globalnim ideološkim interesima zapadnih demokratija zbog navodnih interesa stabilnosti na Balkanu u vreme približavanja dve supersile, zauzetosti SAD u Vijetnamu ali i interesa da se i dalje taktikom «održavanjem Tita da pliva» potkopava Istočni blok. Politika šargarepe i štapa i specifičan položaj Jugoslavije između Istoka i Zapada ogledala se, dakle, i na pitanju državne represije koja je morala biti daleko sofisticiranija nego u zemljama soclagera gde se nije moralo voditi računa o mišljenju Zapada niti dokazivati s vremena na vreme pravovernost Istoku kroz hapšenja i osude liberalnih elemenata. BLOK: Kao prilog ovoj tezi navodimo anegdotu koju nam je ispričao disident Mihajlo Mihajlov. Jednom prilikom, negde 1974, dok su šetali Tašmajdanom, Đilas je rekao svojim prijateljima Mihajlu Mihajlovu i advokatu Jovanu Baroviću, nakon što su čuli za hapšenja pripadnika NKPJ a računajući na ideološku simetriju: Šta misliš koga će od nas sad da uhapse? Nije prošlo dugo a Mihajlov je završio na robiji - bio je osuđen na sedam godina zbog političke propagande. Druga, međurepublička ravnoteža: obično je slamanje opozicije u jednoj republici pratio kao protivteža progon opozicionara u drugoj (naročito na osetljivoj liniji Srbija - Hrvatska). Treća, verska ravnoteža u progonu naročito je bila prisutna u BiH gde se strogo vodilo računa da se mač ne ustremi preterano prema jednoj verskoj grupaciji. Četvrta, nacionalna, opet naročito na relaciji Srbi – Hrvati, zasnovana na tezi da jedan nacionalizam izaziva drugi (primeri: Milovan Đilas - Franjo Tuđman, Dobrica Đosić - Vlado Gotovac, Vlada Mijanović Revolucija - Dražen Budiša, LJuba Tadić - Rudi Supek 60-ih i 70-ih, Vojislav Šešelj – Alija Izetbegović 80-ih...), naravno nije mogla uvek biti dosledno ispoštovana s obzirom na to da su određene nacionalnosti, kao Hrvati i Albanci, bile u većem broju orijentisane protiv Jugoslavije ili centralizma. I konačno, najvažnija je fina ravnoteža koju je režim mogao da postigne između, s jedne strane, realne pretnje da se opozicija znatnije afirmiše u društvu, težnje da se Jugoslavija predstavi kao demokratska socijalistička zemlja koja nasuprot staljinističkom i maoceovskom nudi jedan humani socijalizam i, s druge, potrebe da se sačuva partijski monopol na vlast. Na kraju još treba istražiti do koje mere su okolnosti liberalizacije putovanja (gastarbajteri), bržeg protoka informacija usled tehnološkog napretka 80-ih, sleđenje zapadnog kulturnog obrasca (uticaj kulturne revolucije 1968) i slične civilizacijske okolnosti Jugoslavije kao evropske zemlje, uticale da samo društvo ide ispred dozvoljene slobode i stege koju je partija morala da nameće po cenu opstanka na vlasti, a društvo time posredno dodatno vršilo pritisak odozdo za dalju liberalizaciju režima (tzv. efekat grudve snega). Ova jugoslovenska specifičnost bi se uprošćeno mogla iskazati kao: «korak napred, dva koraka nazad» - u zatvor se često lakše dospevalo nego u zemljama istočnog bloka jer se nije znala tačno određena granica koja se ne sme preći (kao u zemljama realsocijalizma) ali je kaznena politika bila neuporedivo blaža sa vrlo čestim amnestijama političkih zatvorenika, naročito kad bi se zbog njih digla prašina na Zapadu. BLOK: Tako je Tito imao običaj da pred put u zapadne zemlje, naročito SAD, pomiluje nekog od političkih disidenata. To se desilo, na primer, 1960. kada su pomilovani osuđeni socijalisti B. Krekić, A. Pavlović, prof. D. Stranjaković, M. Žujović, a zatim ubrzo i Milovan Đilas, ali i 1977. u vreme održavanja KEBS-a i Titove predstojeće posete SAD, kada je pomilovan M. Mihajlov, ibeovac Komnen Jovanović i još neki politički osuđenici, što je pozdravio lično američki predsednik DŽimi Karter. Posle kolebljivih pedesetih državno-partijska represija slabi šezdesetih godina, što se ne slučajno poklapa sa strukturalnim promenama u društvu: rast standarda i veća podrška režimu, odmakla industrijalizacija i urbanizacija (posle 1961. preovlađuje urbano stanovništvo nad seoskim), opšte podizanje obrazovnog i kulturnog nivoa, zatim značajno je i približavanje Zapadu (susret Tito - Kenedi i nepregledni redovi za upisivanje u knjigu žalosti u američkoj ambasadi posle atentata 1963) itd. Takođe, to treba povezati sa olakšanim putovanjima i emigracijom (gastarbajteri) i drugim socijalnim faktorima, kao i prostom činjenicom više slobode - viši standard / manje otpora - manje represije. Neki istraživači, kao što je američki profesor Semjuel Hantington, smatraju da je otprilike 2.500 dolara po stanovniku ozbiljan društveni preduslov i neka granica na kojoj su velike šanse da dođe do suštinske demokratizacije društva. Otprilike su se takvi društveni uslovi, koji se tiču standarda, pismenosti, političke svesti i kulture, počeli sticati u većem delu Jugoslavije ranih osamdesetih u nekim sredinama i ranije, tokom sedamdesetih. Izuzetak je možda situacija posle 1968, maspoka i obračuna sa liberalima 1970-ih, kada je uzburkana društvena situacija dovela do pobede konzervativaca u SKJ i kada dolazi do intenzivnije saradnje sa SSSR-om, što se osetilo i po pitanju emigracije koja beži na Zapad (Francuska, Belgija) u strahu od hapšenja KGB i SDB kao i sa kampanjom čvrste ruke, većeg ideološkog nadzora i obračuna sa tehnomenadžerijom i liberalima. Politički progon je intenziviran naročito posle Brozove smrti i potrajao je sve negde do druge polovine osamdesetih i pada Berlinskog zida. Veliki znak stvarnog otopljavanja i većih sloboda bio je i slučaj kada je Mira Adanja-Polak prvi put ispričala posprdan vic na račun Josipa Broza Tita u Beogradskoj hronici, negde u jesen 1989. Takođe je na simboličkom nivou puštanje iz zatvora, krajem osamdeset, poznatih političkih disidenata nakon decenija provedenih na robiji (Dapčević, Perović, Demaći, Šešelj...) nagoveštavalo dalju liberalizaciju režima i skretanje sa rigidnog ideološkog kursa. Devedesetih se represija sve manje sprovodi u ime propadajuće komunističke ideologije, više zbog očuvanja gole političke vlasti. Predmet progona i obrade tajne policije postaju opozicioni lideri (Vuk Drašković i drugi) koji prete da poljuljaju vlast Socijalističke partije i Slobodana Miloševića, kao i nezavisni novinari, što zbog pritisaka vladajućeg establišmenta što zbog pretnji osnaženih kriminalnih krugova isprepletanih sa tajnom službom. Najdrastičniji oblici kršenja ljudskih prava u ovoj eri jesu gušenje martovskih demonstracija tenkovima 1991, izborna krađa i prebijanje demonstranata 1996-1997, dva pokušaja atentata na Vuka Draškovića (1999. i 2000) i ubistvo Ivana Stambolića (2000). Konačni udarac repom jednog dela obezglavljene tajne policije jeste atentat na premijera Zorana Đinđića 12. marta 2003. godine. Posle petog oktobra ipak dolazi do značajne relaksacije kada su u pitanju ljudska prava i slobode. Progon političkih neistomišljenika zamire, osim atentata na Zorana Đinđića (koji je u suštini represija odozdo - otpor jednog dela društva reformama) nije zabeležen nijedan atak na istaknutu političku ličnost. Srbija dobija sve više ocene kada su u pitanju ljudska prava i slobode. Fridom haus, relevantan faktor za ocenu stepena ljudskih prava i sloboda, Srbiji je čak u najnovijem izveštaju za 2006. dao prednost u stepenu demokratskog postignuća u odnosu na zemlje u regionu, stavljajući je na prvo mesto, čak ispred Hrvatske, Bugarske i Rumunije, koje su u EU ili su kandidati, dok u odnosu na Mađarsku i zapadne demokratije još uvek, naravno, znatno zaostaje. Sudbina političkih buntovnika u Srbiji U modernoj političkoj istoriji Srbije nema mnogo primera ličnosti koje se nisu libile da na oltar slobode prinesu svaku žrtvu, izlože se progonu, gubitku lične slobode, imovine, a neretko i života. Mada bismo mogli početi i od Vuka Karadžića (ili čak Dositeja i Bože Grujovića), njegovog izgona i sukoba sa Milošem, iz tog kluba retkih buntovnika pomenimo najpre Vladimira Jovanovića, oca liberalizma u Srba, koji je zanesen idealima slobode i pravde nadenuo imena svojoj deci - Slobodan i Pravda - rođenoj u izgnanstvu u srpskoj Atini - Novom Sadu. Zatim, Svetozar Marković, prvi socijalista, koji je mlad preminuo obolevši u kraljevskim kazamatima. Istorija političkih disidenata morala bi uvrstiti i komuniste, pre svega Mošu Pijade, Čolakovića i druge sa debelim stažom, sa doduše pristojnim položajem u zatvorima, ali bi svakako morala voditi računa da uzme u obzir revolucionarne i terorističke metode borbe koju je KPJ prihvatila u nameri da kao ćelija Kominterne sprovede direktivu o razbijanju Jugoslavije kao versajske tvorevine (što bi, ako ćemo objektivno, i najdemokratskiju državu danas isprovociralo da posegne za silom). Čist kao suza, uz Mihajlova i Pekića, jedan od najobrazovanijih među disidentima svakako je dr Dragoljub Jovanović. Iskušao je i kraljevske i mnogo duže i teže komunističke kazamate i ostao veran ideji zemljoradničke levice. Za Đilasa se može reći samo ono prvo budući da je u Kraljevini robijao zbog boljševičkih ideja i prevratnih namera (koje su građani Srbije najviše osetili po oslobođenju Srbije 1944. a u Crnoj Gori i Hercegovini već tokom 1942 (Pasja groblja), dok se u komunističko doba zalagao za neku vrstu socijaldemokratije, negirajući najpre Staljina, Lenjina i Tita i, na kraju svoje duhovne odiseje, i samog Marksa. Uz to, Dragoljub je odležao svoju kaznu do kraja iako je bilo intervencija spolja da se oslobodi, dok je, na primer, Dragi Stojadinović, direktor okupacionog Novog vremena, pušten 1953. godine iako je osuđen na 15 godina. Borislav Pekić i advokat Dragić Joksimović, ubeđeni liberalni demokrati, smogli su hrabrosti da se i u to najcrnje vreme usude prkositi režimu prinoseći na oltar slobode svoje zdravlje (Pekić) a Joksimović i sam život (umro je u mitrovačkoj kaznioni jula 1951). Takođe je poštovanja vredna i pobuna Mihajla Mihajlova i principijelni stav koji ga je odveo najpre na robiju, zatim u višedecenijsku emigraciju. Ipak prema dužini staža na robiji, skoro četvrt veka (ne uzimajući u obzir ubeđenja), najviše poštovanja zaslužuju Đura Đurović, član CNK suđen dva puta, odležao ukupno 22 godine, zatim Vlada Dapčević, poznati ibeovac sa 21, Sava Banković, profesor teologije i sveštenik sa 19 i Mileta Perović, ibeovac i sekretar ilegalne NKPJ, sa 19 godina. Najviše puta su suđeni Mihajlo Mihajlov, čak 4, Milovan Đilas 3, Dragoljub Jovanović 3, Vlado Dapčević 2, Sava Banković 2, Mileta Perović 2, Đura Đurović 2, Vojislav Šešelj 2, Alija Izetbegović 2... Još jedan fenomen, neretko mnogi disidenti koji su bili prognani ili na robiji, ubrzo bi se našli u ministarskim ili premijerskim foteljama, npr. slučaj samog Nikole Pašića, J. B. Tita, Izetbegovića, Franje Tuđmana, Vojislava Šešelja, Vuka Draškovića...(Pa tako, kad je Đilas došao na robiju u Sremsku Mitrovicu, sam upravnik Milenović je drhtao pred njim ne smevši da ga pogleda u oči – jer, ko zna, možda sutra opet bude na vlasti!) Među deset disidenata sa najvećim stažom na robiji, pored Srba koji se lako zaleću, čak trojica su Crnogorci, što je moguć prilog za proučavanje dinarskog mentaliteta i teške savitljivosti (neko bi rekao, čvršćih principa) ovih brđana. Kada se porede politički disidenti, treba imati u vidu da su zatvorski uslovi koji su vladali u komunističkim zatvorima i stepen poštovanja prava političkih osuđenika bili na neuporedivo nižem nivou nego u Kraljevini Jugoslaviji gde su oni imali privilegovan položaj, čak mogućnost dobijanja štampe, prevođenja knjiga, slikanja, dok su pod komunistima, naročito u prvoj dekadi njihove vlasti, bili izloženi torturi i to ne samo u istražnom postupku već i na robiji, teškim (čak ubitačnim) fizičkim poslovima, bilo je zatim pritisaka na familije, otežanog školovanja, uskraćivanja socijalnih prinadležnosti i slično... U suštini, ovakvo stanje najbolje oslikava pekićevsko-orvelovska sintagma o totalitarnoj državi kao velikom zatvoru gde za čoveka slobodnog duha gotovo da je svejedno da li se nalazi u onom malom pravom zatvoru ili većem imaginarnom – svemoćnoj državi. Takođe, u kvalitativnom smislu svakako da više poštovanja treba odati žrtvama borbe za parlamentarnu demokratiju i poštovanje ljudskih sloboda od ličnosti koje su se, pored teorijskog, i na praktičnom nivou osvedočili kao pobornici i borci za ljudska prava ne progoneći svoje političke neistomišljenika na isti (ili čak gori) način na koji su i sami proganjani, ne padajući u zamke demokratije višeg tipa (tj. diktature proletarijata i KPJ kao avangarde radničke klase (tu svakako spadaju Tito, Pijade, zatim ibeovci Perović i Dapčević, ali u jednoj fazi i sam Đilas). U politički čiste ubrajam političke besprekorne biografije Dragoljuba Jovanovića, Borislava Pekića, Dragića Joksimovića i Mihajla Mihajlova koji su se uvek i dosledno, teorijski, zalagali i praktično politički delali u skladu sa svojim demokratskim načelima, odnoseći se tolerantno prema svojim neistomišljenicima. Profesionalni disidenti Pored čestih amnestija političkih zatvorenika u vreme poseta približavanja nekoj od supersila u hladnom ratu, još jedna osobenost jugoslovenskog komunističkog režima u samoupravnom periodu jesu i plaćeni ili «tolerisani disidenti». Dragić Joksimović, Milovan Đilas, Mihajlo Mihajlov, Borislav Pekić i još poneki koji su se uvrstili u red onih retkih disidenata koji nisu bili na državnom hlebu a ne onih koji su se bunili samo onoliko koliko je režim dozvoljavao i time pristajali da budu fasada liberalnog komunizma, a za uzvrat uživali beneficije, položaj, zaposlenje na državnim jaslama, ili bar nisu bili proganjani kao u zemljama Istočnog bloka, pristajući na umerenu i nikad do kraja neizvedenu kritiku režima, s jedne strane zarad društvenog statusa i ličnog mira i, s druge strane, kod nekih i zbog ličnih ubeđenje koja nisu u svojoj suštini umnogome odudarala od zvanične ideologije: Dobrica Ćosić, Mihajlo Marković, LJ. Tadić, L. Perović. (Tu, naravno, treba imati u vidu kod nekih i racionalne razloge, naprosto ljudi nisu želeli suviše da talasaju znajući da režim uživa podršku Zapada, pa su se zbog toga opredeljivali da je pametnije da deluju iznutra, prikriveno, ne rizikujući suviše lično blagostanje (to su, pre svega, disidenti iz Simine 9a, B. Mihajlović Mihiz, Ž. Stojković... zatim P. Đorđević, Ž. Pavlović i drugi.) Takođe, treba imati u vidu određene izduvne filtere koje je režim svesno ostavljao, kao što su izvesna sloboda u sferi kulture (filmovi i muzika, pre svega), koja je uz porast životnog standarda, slobodnija putovanja i slobodu kritike, do određenog nivoa otupljivala oštricu otpora i kritike, tako da i oni koji su se bunili često ne mogu biti krivi, osim ako nisu svesno pristajali (ketman), što ih režim nije oštrije sankcionisao već ih tolerisao kao nekakvu liberalnu fasadu zarad propagandnog efekta na Zapadu. Tako da se u Srbiji desio jedinstven paradoks nepoznat u istočnoj Evropi - prozivani i kritikovani disidenti od partijske vrhuške a na državnom hlebu (penzije, plate, posao na institutima...). Takvi bi se u SSSR-u, ako i ne uzmemo Staljinovo doba kad je mogla da ode i glava, brzo našli u nekom od kazamata ili sibirskih gulaga ili se - u boljem slučaju, ako imaju sreće - ilegalno dokopali Zapada. Kod nas bi im režim, kao Pekiću ili Mihajlovu na primer, i protiv njihove volje uručio pasoš i sam pokazao put na Zapad (što je možda bilo pametnije, prvo, što nisu mogli da talasaju u zemlji - sindrom «trule jabuke» - i drugo, jer je to doprinosilo liberalnom imidžu zemlje, naročito stoga što je i sam Tito tada uživao stidljivu političku podršku Zapada jer je to bilo od globalno strateških interesa Amerikanaca). Između ostalog, ta fasada liberalizma, političkih sloboda i lažnog standarda, uz dugogodišnju prećutnu podršku Zapada (zasnovanog na stranim kreditima, velikoj potrošnji i suštinski neefikasnoj ekonomiji čije se posledice nisu, nažalost, mogle videti i pre Titove smrti a time bi nagrizle njegov kult) u stvari je umnogome doprinela da komunizam u Srbiji mnogo kasnije i teže padne nego u zemljama istočne Evrope i da Srbija kao poslednja zemlja krene u procese suočavanja sa totalitarnim nasleđem. Titoizam se naročito u glavama dobrog broja starijih građana, zahvaljujući ratovima i sveopštoj propasti devedesetih, i dalje očuvao kao doba izuzetnog prosperiteta i slobode, što znatno otežava izgradnju demokratskog društva i institucija. Tu zatim treba dodati izgubljene ratove i nacionalne frustracije (Kosovo, Krajina, Republika Srpska...) za koje dobar deo naroda krivi zapadne demokratije, koje dodatno prave zamešateljstvo u glavama siromaštvom sluđenih građana. Stoga su, zbog odsustva šire društvene i političke podrške, lustracija, otvaranje arhiva, rehabilitacija i denacionalizacija, mere već poodavno sprovedene u zemljama komunističkog nasleđa, u Srbiji tek sad na dnevnom redu ili, ako su zakoni i doneseni, oni se ne sprovode (bar ne efikasno - slučaj lustracije, spore i manjkave rehabilitacije, nedostupnih arhiva tajne policije, odložene denacionalizacije...). Na kraju, jedno hipotetičko pitanje, koje je možda srž onog što bismo želeli da kažemo: da je u Srbiji 1989. postojao boljševičko staljinistički sistem kakav je u suštini bio u istočnoj Evropi (ali i u Srbiji do početka pedesetih), da li bi tranzicija iz totalitarizma u demokratiju tekla brže? Mislim da će tek samo još pokoji ideološki fanatik reći - ne. Pa tako još jedan paradoks, liberalni komunizam i viši životni standard (pre svega sedamdesetih), različite samoupravne demagoške mere (visok standard uz malo rada i odsustvo odgovornosti) učinili su da se recidivi totalitarnog režima duže održe nego u zemljama rigidne staljinističke čvrste ruke, jer se totalitarizam narodu učinio prihvatljivijim. Stoga, ukupno gledano, kada su u pitanju ljudska prava i političke slobode u Srbiji, da nešto dodam na inače ubedljiv članak mladog ekonomiste Gorana Nikolića u jednom od prošlih brojeva NIN-a: Nikad nam nije bilo bolje, da, ali to je samo zato što je uvek bilo mnogo lošije!