Nemački Patronat

Ni silom – ni bez sile, ni okupacijom – ni bez nje, ni diktaturom – ni bez nje, bosanskohercegovačko pitanje nije se rešilo niti se može rešiti u korist samo jedne od tri njegove strane. Trostruke spremnosti tri naroda u BiH nije bilo nikad u potpunosti, pa čak ni u državnopravnom sklopu dveju Jugoslavija, a da se i ne govori u ranijim osmanskim i austrougarskim okupacionim razdobljima. Nema je ni danas. To pitanje je uvek nametala jedna strana ili neka svetska moć u ime te jedne strane. Izjava ambasadora Mihaela Šmunka o jednoj naciji u BiH počiva bar na dva istorijska pokušaja: osmanskom i austrougarskom – oba neuspešna. Prvim pokušajem – proglašenjem “osmanske nacije” 1868. godine u Osmanskom carstvu pokušalo se prvi put sa proglašenjem sintetičkih nacija prema potrebama političke elite. Posle toga, taj je proces učestavao onoliko koliko su ga puta kontrolisale velike sile. I opet u BiH on nije uspevao i pored te kontrole i nametanja. Od toga je stvarnost sve tri strane bila daleka. Taj proces je ondašnje muslimane Bošnjake vratio islamskim vrednostima, ideologiji “panislamizma” od 1856. do 1878. godine. Ideje turskog progresa su kod muslimana jačale odbrambeni bedem bilo kakvim novotarijama koje bi menjale stari poredak, mada je uvođenje Vilajetskog zakona 1865. godine bilo praćeno idejama o pretvaranju Carstva u federaciju raznih naroda. Te ideje u odnosu na Srbe bile su denacionalističke. Namera mu je bila da suzbije srpski nacionalni pokret koji je uzimao maha, i ostajao u granicama elitnog nacionalizma. Istorijska nauka o tome srpskom nacionalnom pitanju u BiH počiva na dokumentaciji koju su stvarali svi, pa i nemački i austrijski diplomati, koji su službovali tamo gde i nemački ambasador Šmunk. NJegov tadašnji sunarodnik Rozen govori o srpskom etničkom karakteru Bosne i da je “arondiranje sa Bosnom životni uslov Srbije”, što bi mi preveli kao Pruske sa ostalim nemačkim državama. A jedan austrijski konzul, obilazeći 70-ih godina toga veka delove severne Bosne pod Carstvom koje je bilo na izdisaju, vajkajući se pred lokalnim turskim vlastima, rekao je da bi savez pravoslavnih i katolika bi“pogibelj naša i vaša”. U jednom izveštaju visokog austrijskog oficira iz 1863. godine veli se da se pravoslavni u Pokrajinama nazivaju Srbima i hrišćanima, a katolici Latinima i Kršćanima, pa čak u severozapadnom delu i “Mađarima”. On dalje veli: “da bi se u svetu jedva mogla naći zemlja gde je vera podelila “decu jedne iste nacije i bacila ih, moglo bi se reći, u neprijateljske tabore”. Sva svedočanstva toga vremena otkrivaju uvek istu sliku, da nacionalna svest u narodu nije razvijena, da se podela po veri smatra i podelom na nacije i da je od nacionalnih ideja jedino srpska davala jasne znakove života. Verske zajednice razdvaja dubok jaz uzajamne mržnje. I pored ovoga etničko pravo se ne izmišlja, jer se ono prirodno formira iz dubine istorije. Imajući svoje interese, pred ovakvom stvarnošću austrougarski ministar Andraši je 1872. predlagao turskim vlastima da uz reku Drinu, gde stanovništvo ispoljava simpatije za Srbiju, nasele katolike i time preseku srpski etnički kontinuitet. Kakav je bio cilj tadašnjih državnika, dobro je poznato: sprečiti Srbiju i Jugoslovene u monarhiji da dođu do jugoslovenskog ujedinjenja. Odgovor na cilj današnjih priča o jedinstvenoj naciji u BiH se ne zna, pa ni izjava ambasadora Šmunka, za koju se može reći da nije daleko od ranijih ciljeva. Sasvim je jasno da je i kasnija austrougarska politika na stvaranju “bosanske nacije”, koja je takođe bila neuspešna, imala austrijske interese. Pri tome je samog Kalaja kao naučnika i mislioca pobedio Kalaj kao političar, čija se politika nasukala na balkansku stvarnost, kako je to rekao nemački diplomata u Londonu 1914. godine – Lihnovski za austrougarsku u vezi sa početkom rata te godine. Svi istorijski pokušaji, bilo turski, bilo austrougarski, pa i ova današnja nastojanja da se stvori jedna bosanska nacija, pa makar bila maskirana u politiku jačeg funkcionisanja jedinstvene BiH ili ulaskom u evroatlantske integracije, onemogućava bosanskohercegovačka stvarnost koju karakteriše etničko trojstvo i njegovo samoodređenje i u nacionalnom smislu, kulturnoj i verskoj pripadnosti. Zato odgojiti svest o zajedničkoj bosanskoj pripadnosti, preko ideje bosanske nacije nije moguće ni sa okupacionom silom ni sa diktaturom ni sa ratom. Pojedinačna denacionalizacija – islamizacija pravoslavaca i katolika i kasnije pokušaji školskih sistema da od nacionalno svesnih Srba i Hrvata naprave “Bošnjake” ili danas da se preko “građanskog koncepta slobode” stvori jedna bosanska nacija, ne može da se ostvari. Uvek bi bar dve zajednice od tri bile nezadovoljne, ma koliko bilo garancija da ta pokretačka strana neće ugrožavati slobodu drugih. U odgovorima na pitanje danas, koje postavlja samo jedna strana, i koja predlaže stvaranje jedne nacije u jednoj državi, a koje je postavio i američki general Čarls Bojd u tekstu “Šta uraditi da Bosna profunkcioniše” 1998. godine – on i odgovara da Srbi i Hrvati ni u vreme Dejtona ni posle njega ne žele kao manjine da žive “u zemlji u kojoj dominiraju muslimani”, dodajući da su “oba naroda pristala pod pritiskom, ali i pod uslovima da centralna vlada bude slaba, a da njihovi entiteti imaju znatnu autonomiju” i da se “težište stavi na bezbednost etničkih grupa, a ne kao što se to čini na njihovu integraciju”. I pored nejasne pozadine Šmunkove izjave, možda se u njoj kriju raniji nemački ciljevi na Balkanu, posebno razbijanjem Jugoslavije i priznanjem Slovenije i Hrvatske. Posle nemačkog ujedinjenja i razbijanja Jugoslavije Bosna je američkim priznanjem postala njen “zabran”. Možda Nemačkoj i pored njene finansijske dominacije na ovom prostoru ne odgovara američka varijanta dejtonske BiH sa dva entiteta i tri nacije, već nacija koja ne bi bila ni bosanska, već patronska. (Autor je profesor Filozofskog fakulteta u Banjoj Luci i direktor Instituta za istoriju)