E, tad nam je pošlo nizbrdo!”

Stariji seljaci sa Avale koji se sećaju miniranja Žrnova, ili pamte priče svojih očeva, kažu da je izgledalo kao bombardovanje Beograda: “E, tad nam je pošlo nizbrdo.” Valjda sa žrnovskim kamenjem koje se survalo niz Avalu. Nije Žrnov, ili Žrnovan, kako ga beleži profesor Aleksandar Deroko u svojoj knjizi Srednjovekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji, jedino srpsko utvrđenje iz srednjeg veka ili pak arheološko nalazište koje je neko nekad po nečijoj naredbi ili bez nje srušio ili oštetio. Toga ima po Srbiji gde god hoćete. Tako je, recimo, takođe pre Drugog svetskog rata, trasiran put posred Golupca, srednjovekovnog grada na Dunavu, koji je istina i do danas ostao, kao i u doba kad je Deroko pisao o njemu “jedan od naših najlepših gradova i jedan od relativno najbolje očuvanih srednjovekovnih spomenika”. I danas seljaci vade kamen sa kasnoantičkih tvrđava ili ruše delove zidova srednjovekovnih utvrđenja. Eto, tako, jer im treba kamen. Dr Marko Popović, naučni savetnik Arheološkog instituta iz Beograda, podseća da je još knez Miloš doneo uredbu o zabrani rušenja srednjovekovnih gradova, istorijskih spomenika i utvrđenja: “Međutim, Srbi ne poštuju zakone, nisu ih poštovali ni tada baš kao ni danas. Policiji nije zanimljivo uništavanje istorijske i kulturne baštine. To je pitanje odnosa prema prošlosti, Srbi su verbalni, busaju se u svoju slavnu prošlost, a tragove slavne prošlosti zatiru.” Da li, dakle, ni kralj Aleksandar I Karađorđević nije mogao da vidi dalje od prosečnog Srbina? Ili je Žrnov stradao u već poslovičnom “masonsko-jugoslovenskom” projektu “zatiranja akupunkturnih tačaka srpskih zemalja”, o kojem piše istoričar Radovan Damjanović u svojoj publikaciji Žrnov, srpski Avalon? Feliks Kanic, mađarski putopisac, arheolog i etnolog, u svojoj najpoznatijoj knjizi o Srbiji: Srbija, zemlja i stanovništvo, objavljenoj iste godine kad je njen autor umro, 1904, spominje “malo ali perspektivno državno dobro” orijentalnog imena “Avala”, što bi trebalo da na arapskom znači “visok, velik”. Kanic piše da se “do ovog prekrasnog vidikovca” stiže “izvrsnim kragujevačkim drumom za dva časa vožnje kolima”, i da je vazdušnom linijom Žrnov od Vračara udaljen svega 13 kilometara. Na Avali su, gotovo da je siguran Kanic, “Rimljani izgradili samo osmatračnicu, na čijim je temeljima u vreme starih srpskih careva podignut grad Žrnov”. Kanic je tu pomalo neprecizan i ne govori o kojim je “srpskim carevima” reč, ali opisuje tvrđavu kao prilično očuvanu, “izgrađenu na geometrijski nepravilnoj osnovi”, koja ima “jednu visoku četvrtastu kulu, tri u polukrugu isturena mala bastiona i već poluzatrpan širok jarak”. Kanic piše da je “gornji deo tvrđave, prema tehnici gradnje koju je ispitao, “nastao u vreme Turaka, kao što je uostalom i istorijski dokazano da je ovo razbojište 1442. izgradio Hadom-paša, da je uskoro izgubljeno i da ga je 1458. sultan Muhamed II opet osvojio, i da je zbog strategijskog položaja i u svim daljim borbama oko Beograda igralo značajnu ulogu”. Danas će dr Popović reći da je možda baš tadašnja zabluda da su grad Žrnov podigli Turci bila presudna u donošenju odluke kralja Aleksandra da to, možda je mislio, tuđinsko utvrđenje, sravni sa zemljom i udari temelje Meštrovićevom mauzoleju. “Kralj Aleksandar je smatrao da je viši nacionalni interes da se podigne spomenik Neznanom junaku nego da ostane turski Žrnov. Da se u to vreme znalo da koreni Žrnova potiču iz vremena despota Stefana, srednjovekovni grad nikad ne bi bio srušen. To je bio jedan od argumenata zašto Žrnov treba srušiti. Niko od ondašnjih vlasti ne bi digao ruku na utvrđenje koje je najverovatnije podigao despot Stefan”, uveren je dr Popović. Da li je reč o zabludi, neznanju, ili nepažljivom čitanju literature koja je dotad o Žrnovu objavljena? Avala, nažalost, nije istražena. Kada su od 1934. do 1938. obavljeni ti ogromni radovi koji su potpuno zbrisali tvrđavu Žrnov, jedina dokumentacija koja je o njoj ostala bila je ona koju je sačinio profesor Đurđe Bošković, silom prilika prateći njeno rušenje. Istoričar Radovan Damjanović će za NIN reći da je tako ozbiljan rad, i po svemu sudeći, jedini u tom trenutku o gradu Žrnovu, rušenom naočigled srpske javnosti koja se nimalo nije slagala sa odlukom kralja Aleksandra, čekao punih osam godina da bude objavljen u uglednoj arheološkoj publikaciji “Starinar”, 1942. “To odugovlačenje najrečitije govori o tadašnjoj cenzuri. Objavljen je tek 1942. godine kada više nije ni postojala Kraljevina Jugoslavija, a Srbija bila pod nemačkom okupacijom”, kaže Damjanović. Iako i dr Popović Boškovićev rad smatra dragocenim i vrlo ozbiljnim, kaže da tu ima i nekih pogrešnih zaključaka i da se na osnovu fotografija kao i onoga što se danas zna a što se tad nije znalo, mogu otprilike rekonstruisati nastanak tvrđave Žrnov, njena funkcija i etape njenog dograđivanja. Tako, dr Popović će reći da je tvrđava bila od izuzetne važnosti za Turke, kao predstraža Beogradu koji je sve do 1521. bio pod ugarskom vlašću, i kao takvu su je u više navrata dograđivali i obnavljali. Prvobitno, srednjovekovno jezgro tvrđave bi trebalo dakle da potiče iz vremena despota Stefana Lazarevića, a da li je tu postojala neka antička kula osmatračnica, ne zna se, kaže Popović, na osnovu sačuvane dokumentacije. Mada nije isključeno. “Žrnov je podignut verovatno u isto vreme kad su podignuta i nova utvrđenja Beograda kao predstraža despotovom prestonom gradu. Sa položaja na Avali se izuzetno kontrolišu svi prilazi Beogradu s juga. Da je prva tvrđavica koja je u samom jezgru, iz doba despota Stefana, može se potvrditi i nalazom koji je dosad netačno interpretiran. To je velika cisterna sa filter-bunarima. Takav tip cisterne je karakterističan za srpsku srednjovekovnu vojnu arhitekturu. Nažalost, profesor Bošković je tu cisternu video kad je bila već cela presečena, i zaključio je da su u pitanju topioničarske peći. Ta zabluda se provlači kroz literaturu do danas. Na fotografijama se, sasvim jasno, međutim, vidi da je to klasična cisterna sa filter-bunarima”, tumači Popović. Obično su se kopale jame ili prostor u stenama, obloženi malterom, glinama, vodonepropustljivim materijalom, i onda su tu sagrađeni bunari, a ceo prostor posut peskom ili šljunkom kako bi se voda sakupljana i proceđivana kroz pesak deponovala u donjem delu te depresije. Voda se onda sa dva ili tri filter-bunara vadila kao da je prirodna, iz bunara. U srednjem veku, to je bio način za čuvanje kišnice. Svi srednjovekovni srpski gradovi koji su se nalazili na vrletima su tako koristili kišnicu. Voda je na taj način mogla da se oplemeni, mineralizuje, držanjem i čuvanjem u slojevima peska i šljunka. Prilikom prvog pada despotovine 1439. godine, Turci zaposedaju tvrđavicu. Obnavljaju je i dograđuju 1442, kako uostalom piše i Feliks Kanic, jer im je od izuzetne važnosti baza za napade na Beograd. Krajem 15. i prvih decenija 16. veka česti su sukobi između ugarske posade Beograda i turske posade Žrnova. Iz tog vremena i datira epsko sećanje na “Porču od Avale”, reći će dr Popović. Mađari su krenuli u snažnu ofanzivu na turske položaje južno od Save i Dunava, i postojala je namera Mađara da zauzmu Žrnov. To je trenutak kad su Turci ojačali tvrđavu za topovske napade, za slučaj da tvrđava Žrnov bude bombardovana opsadnim topovima, to je poslednji put kada su je Turci dograđivali i ojačavali. Ali, Mađari nisu napali Žrnov jer je 1521. godine Beograd osvojen i nije postojala nikakva potreba da Turci i dalje drže posadu na vrhu Avale. Tada je tvrđava počela da propada. Do 1934. kad je minirana zbog Meštrovićevog spomenika Neznanom junaku. Istoričar Damjanović, međutim, ukazuje na neke zanimljive detalje u vezi sa rušenjem grada Žrnov, koji nisu imali nikakvu korist da ruše ni Turci ni Mađari, ali koji je na kraju srušila jugoslovenska vojska kralja Aleksandra Karađorđevića: “Grad je, pritiskom na dugme, srušio sin kneza Pavla, Aleksandar, koji danas ima 83 godine i živi u Francuskoj, a tada je bio desetogodišnji dečak. On je, u stvari, dvaput rušio po Srbiji. Prvi put te 1934, grad Žrnov je digao u vazduh, a drugi put kao britanski pilot na Uskrs 1944.” Da li bi, danas, bilo moguće rekonstruisati tvrđavu Žrnov na Avali? Istoričar Damjanović je uveren da je to moguće na osnovu dokumentacije koja o Žrnovu postoji. Međutim, dr Popović tvrdi da to nije nikako moguće: “Ne bi čak bilo ni opravdano, jer je Žrnov poništila jedna epoha i tu je postavila svoj simbol koji je sačuvan kompletno i koji je veoma vredan. Ne može se sada Žrnov vaskrsnuti. Ne postoji takva dokumentacija koja bi Žrnov mogla obnoviti. Možemo da ga proučavamo, ali ne i da ga obnovimo.” Kad je reč o “masonsko-jugoslovenskom” konceptu Meštrovićevog zdanja na Avali, koje se često spominje u raspravama o današnjem vrednovanju dela Ivana Meštrovića, Damjanović će reći da Meštrovićev nacrt, prikazan publici kao originalno delo, svojom spoljašnjošću predstavlja zapravo kopiju grobnice persijskog cara Kira. “Iznutra dominira potpuni eklektizam, oličen karijatidama bezizražajnog pogleda i sa licima koja, umesto čvrstine, izražavaju običnu tupost. Tih osam stubova zagrnutih narodnom nošnjom trebalo je da predstavljaju osam različitih krajeva Jugoslavije, države koje više nema, i koja se raspada upravo na toliko delova!”, piše Damjanović u svojoj knjizi i podseća na često prepričavan događaj polaganja kamena-temeljca spomenika Neznanom junaku “koji ukazuje na to da se radilo i o nekakvom slobodnozidarskom ritualu”. Popović pak priznaje da je reč o jugoslovenskom konceptu spomenika, ali je, kaže, Beograd bio prestonica Jugoslavije, a to je deo istorije ovoga grada. “Ne možemo vrednovati spomenike po današnjim vrednostima nego po vrednostima doba u kojima su nastali”, siguran je Popović. A u to doba Meštrović je bio najpriznatiji jugoslovenski umetnik, čuven po svojim skulpturama Vidovdanskog ciklusa. O masonskom ritualu prilikom polaganja kamena-temeljca spomenika 1934, kada je, kako je ranije već pisano, na osnovu fotografija i dokumentacije Vojnog muzeja u Beogradu, kralj Aleksandar otpočeo ceremoniju držeći srebrni čekić u ruci, Popović će reći: “To sa masonima je beogradska radio-mileva, kako predratna tako i današnja. Ako dete u školi drži šestar, da li je to masonski ritual? Nema spomenik veze sa masonima, pa onda bi se danas sve moglo podvesti pod masonstvo. Taj mauzolej nema ničeg masonskog. Pojam takvog mauzoleja potiče još iz antike, oblik njegov je antički. Čaršija voli svašta da pripiše masonima, sve što joj je nerazumljivo. Kao da su masoni vladali ovom zemljom, to su besmislice.” Ali, ako i jesu besmislice, može li, bar, srušeni stari spomenik srpskom neznanom dečaku–junaku i palim ratnicima da se iz dvorišta crkve u Belom potoku vrati na vrh Avale, pored Meštrovića?